This website is using cookies

We use cookies to ensure that we give you the best experience on our website. If you continue without changing your settings, we'll assume that you are happy to receive all cookies on this website. 

Laučík, Ivan: Trblet v oku

Portre of Laučík, Ivan

Trblet v oku (Slovak)

Pripusťme, že existujú dôvody, pre ktoré sa niekto potrebuje vedome generačne vymedziť. Existujú dlhé krízy koncepcií zakryté falošným nadšením alebo prázdnymi rečami, existujú zlomy v čase, náhle pocity špiny alebo nezaslúženej voľnosti, spoločné skúsenosti s ilúziami. Ak organicky vznikne generačný pocit, má právo existovať, hoci len pár hodín... Vlastne je to hviezdna chvíľa pre mládež: slobodne si vyberá svojich predkov spomedzi osvietených a rozpráva sa s nimi ponad čas. Potrebuje morská vlna vedieť, že raz dorazí k brehu?
Šesťdesiate roky v Československu poskytli dosť dôvodov pre generačný pocit. Narodení v čase vojny, s detstvom v období vrcholiaceho stalinizmu, s dospievaním počas chruščovovského odmäku. S tvrdo vymedzenou generáciou víťazov z roku 1948, ktorí pred našimi detskými očami účtovali s nepriateľmi vo vlastných radoch. Tí sa verejne priznávali k najťažším zločinom – a nám vysielali do tried cez školský rozhlas ich zlomené hlasy. Naši učitelia pozerali do okien, my sme strnulo sedeli a mysleli na niečo iné. S kamarátmi sme sa zhodli na tom, že nám sa niečo také nemôže stať! Nastal politický odmäk, ale ľady neroztopil, len oblizol ich povrch. Už sme boli na vysokých školách, keď režim prepustil nespravodlivo odsúdených. Zaujímal nás zvlášť osud básnika Ladislava Novomeského – ako a čo robí, keď je už zase taký slobodný... ale ten sa vrátil v poéme „Vila Tereza“ do čias mladosti, keď sníval o komunizme. Pre našu generáciu bol jeho osud dôležitý preto, lebo sme si hovorili – ak komunisti dokázali toto urobiť svojmu (básnikovi), čo urobili a čo sú ešte schopní urobiť nekomunistovi?
Ako reakcia na politický odmäk a zároveň ako jeho súčasť bol založený literárny časopis „Mladá tvorba“. Snáď sa režim nádejal, že literatúru mladých vyformuje pod svojím dohľadom. Bola to jeho ilúzia, ale pre nás možnosť komunikovať aspoň v rámci generácie. Časopis nás sprevádzal celé šesťdesiate roky – zanikol začiatkom sedemdesiatych rokov na začiatku normalizácie. Ďalšie dve desaťročia už režim nemal odvahu povoliť samostatný literárny časopis pre mladých.
V roku 1970 som sa na ulici stretol so spolužiakom zo strednej školy a v rozhovore som spomenul aj okupáciu – a vtedy ma bývalý spolužiak upozornil, aby som to slovo pred ním nehovoril, lebo pracuje na polícii – ale v civilnom obleku. Aby som sa však nebál, lebo on moje prerieknutie nikomu neoznámi, veď sme kamaráti. Teda na toto som nebol vôbec pripravený – že „tajný“ môže byť aj z mojej generácie, že som s ním sedával v jednej školskej lavici. Tým skončil môj „generačný pocit“ vo veku dvadsaťšesť rokov. Asi to tak muselo byť – fyzický vek stratil svoj príznak, dôvera bude odteraz vzácna. „V osamelých havranov sa zmenil kŕdeľ sokolov“ – napísal náš klasik už po revolúcii roku 1848.
Žil som od svojho narodenia v malom meste Liptovský Mikuláš, obdivuhodnom dlhým a pokojným spolužitím troch konfesií a troch jazykov, v meste, kde boli v roku 1848 skoncipované „Žiadosti slovenského národa“, prvý slovenský politický program, kde sa aj slovenskému jazyku dostalo kultivácie a básnického výrazu. Mohlo to byť dodnes multikultúrne mesto, keby nebolo 20. storočia. Keďže mesto bolo malé, každému režimu sa zdalo, že si s ním ľahko poradí, že mu vygumuje pamäť alebo preoperuje mozog. Možno tento vonkajší tlak spôsobil, že sa tu staršie generácie intenzívne rozprávali s mladšími. Sám som dostal odkazy z minulosti od skoro neznámych ľudí, ani som nevedel, čím som si získal ich dôveru. Dnes sa mi zdá, že to boli knihy Jacka Londona alebo miestneho rodáka, spisovateľa Martina Rázusa v mojich rukách, čo im pomohli identifikovať adresáta odkazov zo zaniknutého sveta starého Liptovského Mikuláša. V čase môjho detstva začiatkom päťdesiatych rokov otvárali sa teda ústa generácii narodenej v Rakúsko-Uhorsku, žijúcej v Česko-slovenskej republike, v Slovenskej republike, opäť v Československej republike, dokonca po roku 1948 v „novej epoche ľudstva“. Počas jedného ľudského života boli v toľkých štátoch a politických zriadeniach bez toho, aby sa pohli z Liptovského Mikuláša.
Oči obyvateľov mesta preto nie bez príčiny vždy hľadali aspoň na horizonte stálosť a večitú nehybnosť v tatranskom štíte Kriváň, v štíte, ktorý sa žiadnemu režimu nepodarilo premenovať, ako sa to stávalo iným vrcholom Tatier.
S pohľadom upretým na nehybné Vysoké Tatry vypočul som si aj ja medzi svojím 10. a 12. rokom „stredoeurópsky odkaz“ istého bezdetného pána Donáta z Liptovského Mikuláša.

Mal takmer 60 rokov, bol údržbárom strojov v textilnej továrni a po práci prichádzal do krajčírskej dielne môjho otca na kus reči. Bolo to v časoch, keď sa ľudia pri stretnutiach na ulici prestali rozprávať kvôli nepríjemnostiam, ktoré im mohli vzniknúť z náhodne vyrieknutého slova. Do mesta sa prisťahovalo mnoho neznámych tvárí, kdesi ďaleko a vysoko bolo už o meste rozhodnuté, že sa z neho vytlačia pôvodní obyvatelia prílivom „pracovných síl“ z iných miest a dedín. Bol to pán Donát, čo ma upozornil na príznakový moment osobnej voľby v tomto priestore, a síce na voľbu menšieho zla oproti zlu väčšiemu. Výsledkom jeho permanentnej voľby menšieho zla bolo iba to, že prežil. Bol židovského pôvodu ako kedysi jedna tretina obyvateľov mesta. Kedysi bol obchodníkom s anglickými látkami, za mojich čias už údržbárom textilných strojov a na Nový rok chodil na bohoslužby do evanjelického chrámu z vďaky za pokrstenie v roku 1941. Nezabudol na tento dobrý úmysel evanjelickej cirkvi, hoci mu nepomohol, dva roky sa ukrýval v lesoch, ba raz unikol pred prenasledovateľmi iba v ponožkách hrebeňom zimných Nízkych Tatier. Po vojne sa pokúšal ďalej viesť svoj obchodík s látkami, ten mu ale po roku 1948 znárodnili.

Udivovalo ma ako chlapca, že si tento starý muž zachoval ešte zvedavosť – počúval správy BBC a porovnával ich s inými správami európskych rozhlasových staníc. Bol bez ilúzií, tešil sa zo života, na ničom nelipol. Práve to nelipnutie na veciach ma nebadateľne učil v rozhovoroch o Martinovi Edenovi a tak trochu aj o sebe. Päťdesiate roky, ktorými som vstupoval do vedomého života – a on ho pomaly opúšťal, taký zvedavý a múdry, boli však o niečom úplne inom. Pán Donát mi ešte odporučil na čítanie Robinsona Crusoa... akoby predvídal časy, ktoré nastanú.
V tom čase sa mi prihovoril aj iný sused z ulice - bývalý senátor za Komunistickú stranu Československa v medzivojnovom parlamente, povolaním mlynár, od ktorého som prvý raz      počul vetu: Takto som si to nepredstavoval... Jeho zásluhy o „nový svet“ boli práve zlikvidované procesmi s „buržoáznymi nacionalistami“, nedávnymi spolubojovníkmi, ešte bol aj v podozrení, že priveľa vie o minulosti. Práve sa totiž prudko menila minulosť, a to tak, aby vyhovovala súčasnej Moci. Starý pán v rozhovoroch s chlapcom, ktorý čítal knihy Martina Rázusa, už nechcel zachraňovať svoju skutočnosť, len zdôrazňoval, že všetko bolo inak!
Rýchlosť a vehemencia zmeny ešte aj v deťoch vyvolala pochybnosť o pravdivosti akéhokoľvek tvrdenia, vzniklo v nich tušenie, že budú musieť hľadať pravdivosť samé, osamotene a v tajnosti. Len deti zachraňovali knihy vyhodené na kope uhlia pred školou! Hľa, literárne almanachy z tridsiatych rokov, plné mien, o ktorých sa neučili na hodinách literatúry; Fichte, Masaryk, Gide, ročníky zviazaných „Slovenských pohľadov“. „Ale prečo sa knihy vyhadzujú?“ pýtali sa deti učiteľov. „Lebo sú písané starým pravopisom!“ Takto sme boli svedkami použitia pravopisnej reformy (1953) ako zbrane hromadného ničenia kníh, dokumentov predchádzajúcich generácií. Keď sme neskôr čítali knihu Raya Bradburyho  „Fahrenheit 451“ a ešte neskôr knihu Georga Orwella „1984“, neboli sme ničím prekvapení, mohli sme týchto autorov ešte doplniť o jemnôstky a detaily z našej reality.
Po roku 1968 sme zažili ako mladí ľudia aj stroskotanie generácie „otcov“, a to vrátane tých jej príslušníkov, čo vykonávali tzv. normalizáciu. Skoro sme uverili, že žiadny pokus o niečo v tejto krajine sa nemôže skončiť inak ako stroskotaním. A opäť boli vyradené z knižníc tony kníh - tentoraz išli do „skladov“ v debnách, lenže tie „sklady“ neboli chránené pred dažďom. Keď sa o dvadsať rokov debny otvorili, knihy boli už plesnivé alebo napuchnuté od vlhka. Už sa do regálov knižníc nevrátili.
Len v 20. storočí sme ako spoločnosť najmenej päťkrát  začínali, žijeme v atmosfére začiatku - a zároveň stroskotania. Pri toľkých prepisovaniach minulosti do oficiálnej histórie, zosilnela dôveryhodnosť histórie rozprávanej (oral history), ktorá zachovala aj osobný moment - ako sa kto kedy zachoval. Z toho vyplývajú aj v súčasnosti fantastické prekvapenia. Stanete sa napríklad objektom láskavej pozornosti neznámeho človeka, lebo vyšlo najavo, že váš otec niekomu pred päťdesiatimi rokmi podal ruku vtedy, keď na toho človeka pľuvali - a to bol otec vášho dobrodincu. Tiež sa vám to môže stať opačne, ak sa váš predok zachoval niekedy necitne. Tento dosť iracionálny prvok funguje ako stereotyp správania sa. Má povahu „súkromnej spravodlivosti“, ak ho chceme vnímať pozitívne.
Naša oral history vytvorila stereotypy aj vo vnímaní susedných národov. Učíte sa v škole svoje národné dejiny, právo a spravodlivosť je v nich stále na vašej strane a neprávosti u susedov. Jedného dňa sa opýtate: Čo sa vlastne o sebe učia Maďari, Poliaci, Česi, Ukrajinci alebo Rakúšania? Už tušíte, že to nebude inak, ako je to vo vašich učebniciach - právo a spravodlivosť je tiež na ich strane. Prežili sme na vlastnej koži pokus o československé dejiny - a ani tie neboli celkom v poriadku. Chtiac-nechtiac sa v nich porovnávalo neporovnateľné. Je vôbec nejaká nádej, že sa napíšu dejiny spoločného priestoru, ktoré by sa dali pri dobrej vôli akceptovať všetkými? Táto predstava ma až mrazí nereálnosťou, dúfajme, že dočasnou. Radšej si spomeniem na rozhovor so staručkou Budapeštiankou - keď sme jej po nemecky vysvetlili, že sme Slováci, starenka vyhlásila: Aj Slovák je človek! Trochu nás to zabolelo, ale predsa sme pokračovali v rozhovore, nakoniec veľmi milom a priateľskom. Veď o rozhovor ide... Iba z monológov nasledujúcich po sebe rozhovor nevzniká.
Vraciam sa k zvedavosti - na susedov. Tento dar boží a zdá sa, že aj základ prirodzenej inteligencie, je na Slovensku stále prítomný. Aj slovenský jazyk zostal priepustný - pokojne čítame v češtine a rýchlo sa dokážeme zorientovať aj v poľštine. Slušne sme dotovaní prekladmi z maďarčiny a nemčiny, môžeme ich čítať aj v českom preklade. Dôležité však je, že sa za ostatných desať rokov vytvorili osobné kontakty, že informácie o susedoch nie sú sprostredkované len televíznou žurnalistikou. Našťastie! Platí to aj o Nemecku a o Rakúsku. Totiž... častice a citoslovcia, trochu skeptický úsmev a pohľad do očí, prinavracajú nás rýchlo k vedomiu hlbšej príbuznosti. Faktom je, že sa Slováci žijúci v iných národných spoločenstvách a v iných spoločenských pomeroch integrujú - asi tak ako biblický Jozef v Egypte.
Jedného dňa dospievame k poznaniu - alebo sa k nemu len vraciame? – že „generačný pocit“ nie je iba prázdny pojem. V konečnom dôsledku sme boli vymedzení intervalom, ocitli sme sa v ňom „v mase“ – a v nej boli obsadené všetky biblické role. Ak boli – boli sme aj my generáciou. V tejto fáze poznania nás už viac spája nevypovedateľné zoči-voči nasledujúcim generáciám. Ale či sme aj to nevnímali ako deti u tých, čo nám odovzdávali odkazy zo zanikajúceho sveta? Povedali sme vtedy, že majú v očiach trblet, lebo sme nechceli povedať slzy.
Ľudská vlna generácie obsahuje aj všetkých povedľa nás, tých, čo sa zrodili v iných jazykoch, ale vďaka žitiu v čase a priestore, kryjú sa nám obsahy pojmov a rozhovor je ďalej možný. Myslím na pozdného Gottfrieda Benna, na báseň „Stretol som sa s ľuďmi“ (Menschen getroffen): Často som sa pýtal a nenachádzal odpoveď (Ich habe mich oft gefragt und keine Antwort gefunden) / odkiaľže sa berie tá jemnosť a dobrota (woher das Sanfte und das Gute kommt) / ani dnes to neviem a už musím odísť (weiss es auch heute nicht und muss nun gehn).



Iskra w oku (Polish)

Przypuśćmy, że ktoś czuje potrzebę opisania świadomości pokoleniowej. Zdarzają się długotrwałe kryzysy koncepcji, przesłonięte fałszywym entuzjazmem lub pustosłowiem, zdarzają się nagłe zwroty, niespodzianie wytwarza się atmosfera, gdy czujemy się zbrukani lub zachłystujemy się niezasłużoną swobodą, żywiąc jednakowe złudzenia. Jeśli poczucie przynależności do danego pokolenia powstało organicznie, to ma prawo istnieć, choćby tylko przez kilka godzin... Dla młodzieży jest to w istocie chwila zupełnie wyjątkowa: dowolnie wybiera sobie spośród ludzi światłych swych przodków i toczy z nimi dialog ponad barierą czasu. Czy fala morska musi wiedzieć, że kiedyś dotrze do brzegu?
Lata sześćdziesiąte w Czechosłowacji dostarczyły pod dostatkiem powodów, by powstała świadomość pokoleniowa. Urodzeni podczas wojny, dzieciństwo przeżywający w latach kulminacji stalinizmu, dorastaliśmy w czasie chruszczowowskiej odwilży. Jako dzieci byliśmy świadkam tego, jak pokolenie zwycięzców z roku 1948 rozprawiało się z wrogami we własnych szeregach. Wrogowie ci publicznie przyznawali się do najcięższych zbrodni – szkolny radiowęzeł transmitował przebieg procesu, słyszeliśmy w klasie ich głosy, świadczące o kompletnym załamaniu. Nasi nauczyciele patrzyli w okno, my siedzieliśmy sztywno i myśleliśmy o czymś innym. Ja i moi koledzy byliśmy zgodni co do tego, że nam nic podobnego stać się nie może! Nadeszła polityczna odwilż, lecz lody nie stopniały, naruszona została jedynie ich wierzchnia warstwa. Studiowaliśmy już na wyższych uczelniach, gdy władze wypuściły z więzień ludzi niesprawiedliwie skazanych. Interesowały nas zwłaszcza losy poety Ladislava Novomeskiegos, co i jak robi, także będąc już znów na wolności... Ale on w poemacie „Willa Teresa” wrócił do czasów młodości, kiedy marzył mu się komunizm. Dla naszego pokolenia jego los był tak ważny dlatego, że nurtowało nas pytanie: Jeżeli komuniści potrafili tak potraktować swego (poetę), co zrobili i co są jeszcze zdolni zrobić niekomuniście?
Reakcją na odwilż polityczną, a zarazem składnikiem tej odwilży było założenie pisma literackiego „Mladá tvorba”. Władze spodziewały się chyba, że ukształtują literaturę młodych tak, jak im to odpowiadało. Okazało się to złudzeniem, ale nam nowe pismo umożliwiło porozumiewanie się przynajmniej w ramach naszego pokolenia. Towarzyszyło nam przez całe lata sześćdziesiąte – przestało wychodzić na początku siedemdziesiątych, gdy rozpoczęła się tak zwana „normalizacja”. W dwóch następnych dziesięcioleciach władze nie odważyły się już zezwolić na ukazywanie się niezależnego czasopisma literackiego dla młodzieży.
W roku 1970 spotkałem na ulicy kolegę ze szkoły średniej. W toku rozmowy, gdy zeszliśmy na wydarzenia roku 1968, napomknąłem coś o okupacji – a wtedy on zwrócił mi uwagę, bym tego słowa przy nim nie wypowiadał, gdyż pracuje w policji, choć nie nosi munduru. Z tym, że nie mam się czego bać, on na mnie nie doniesie, jesteśmy przecież kolegami. Na co jak na co, ale na to, że ktoś z mojego pokolenia, ktoś, z kim w szkole siedziałem w jednej ławce, może okazać się „tajniakiem”, byłem zupełnie nieprzygotowany. Tak oto mając dwadzieścia sześć lat straciłem wiarę w istnienie „wspólnoty pokoleniowej”. Chyba musiało się tak stać: wiek fizyczny przestał być cechą wyróżniającą, od tej chwili zaufanie będzie zjawiskiem nader rzadkim. „W samotne kruki zmieniło się stado sokołów” – napisał nasz klasyk już po rewolucji 1848 roku.
Od urodzenia mieszkałem w małym mieście – Liptowskim Mikulaszu. W mieście, w którym zadziwiająco długo współżyły zgodnie trzy wyznania i trzy języki, w mieście, gdzie w roku 1848 spisany został pierwszy słowacki program polityczny, „Postulaty narodu słowackiego”, będący zarazem świadectwem dojrzałości języka słowackiego i jego ekspresji poetyckiej. Mógłby Mikulasz być do dziś miastem wielokulturowym, gdyby nie nastał wiek dwudziesty. Ponieważ miasto było małe, każdy kolejny ustrój spodziewał się, że łatwo z nim sobie poradzi, że skasuje mu pamięć lub zoperuje mózg. Może właśnie ta presja z zewnątrz spowodowała, że starsze pokolenia tak wiele rozmawiały z młodszymi. Sam informacje o przeszłości otrzymywałem od ludzi niemal nieznajomych, nie wiedząc nawet, czym zasłużyłem sobie na ich zaufanie. Dziś zdaje mi się, że tym, co im pozwoliło ustalić adresata przekazów z nieistniejącego już świata dawnego Liptowskiego Mikulasza, były dostrzeżone przez nich w moich rękach książki Jacka Londona, jak też naszego krajana, Martina Razúsa. W czasach mego dzieciństwa, na początku lat pięćdziesiątych, otwierały się więc usta pokolenia urodzonego w Austro-Węgrzech, żyjącego w Republice Czechosłowackiej, w wojennej Republice Słowackiej, znów w Republice Czechosłowackiej, po roku 1948 nawet w „nowej epoce”. W trakcie jednego życia mieszkali w tylu państwach, mieli do czynienia z tyloma ustrojami politycznymi, nie ruszając się z Liptowskiego Mikulasza.
Nie bez przyczyny więc oczy mieszkańców miasta, szukając czegoś trwałego i zawsze stabilnego, kierowały się w stronę Krywania, szczytu, którego żaden reżim nie zdołał przemianować, co przydarzało się niektórym innym szczytom w Tatrach.
Także ja w wieku dziesięciu – dwunastu lat, wpatrując się w nieruchome Tatry, wysłuchałem „przekazu środkowoeuropejskiego” z ust niejakiego pana Donáta.
Liczył sobie prawie 60 lat, był konserwatorem maszyn w fabryce włókienniczej i po pracy zaglądał do pracowni krawieckiej mego ojca, żeby sobie trochę pogadać. Było to w czasach, gdy ludzie spotykając się na ulicy woleli nie rozmawiać, by uniknąć nieprzyjemności, jakie mogłyby stać się ich udziałem z powodu nieostrożnie powiedzianego słowa. W mieście pojawiło się wiele obcych twarzy – gdzieś daleko i wysoko postanowiono już zmienić strukturę ludności naszego Mikulasza, co miało się dokonać dzięki napływowi „siły roboczej” z innych miast oraz ze wsi. To pan Donát skierował mą uwagę na symptomatyczną możliwość wyboru na tak małej przestrzeni, mianowicie na wybór mniejszego zła, by uniknąć większego. Wynikiem dokonywanego przezeń permanentnie wyboru mniejszego zła było jedynie, że zdołał przeżyć. Był pochodzenia żydowskiego, jak kiedyś jedna trzecia mieszkańców miasta. Dawniej handlował angielskimi wełnami, w moich czasach konserwował już maszyny tkackie. W Nowy Rok chodził na nabożeństwo do kościoła ewangelickiego, wdzięczny za chrzest, którego wbrew ówczesnym przepisom udzielono mu w roku 1941. Nie zapomniał o dobrych intencjach pastora, choć na wiele mu się nie zdały: i tak przez dwa lata krył się po lasach, raz nawet musiał w samych skarpetkach uchodzić przed prześladowcami w pokryte śniegiem Niżne Tatry. Po wojnie usiłował nadal prowadzić sklepik z materiałami, lecz po roku 1948 mu go znacjonalizowano.
Jako chłopiec dziwiłem się, że ten starszy pan zachował jeszcze ciekawość – słuchał dzienników BBC i porównywał je z wiadomościami nadawanymi przez inne rozgłośnie europejskie. Nie miał złudzeń, cieszył się tym, że żyje, niczego nie pragnął mieć na własność. Właśnie tej obojętności na dobra materialne uczył mnie niepostrzeżenie, wiodąc ze mną rozmowy o Martinie Edenie, a trochę też o sobie. Lata pięćdziesiąte, gdy wkraczałem w świadome życie, a on – taki interesujący i mądry – powoli zbierał się do odejścia, upływały jednak pod całkiem innym znakiem. Pan Donát zalecił mi jeszcze, bym przeczytał „Przypadki Robinsona Crusoe”... jakby przewidywał czasy, które nadejdą.
W owym czasie znalazł we mnie rozmówcę także inny sąsiad z naszej ulicy – niegdysiejszy, przedwojenny senator, reprezentujący w ówczesnym parlamencie Komunistyczną Partię Czechosłowacji, z zawodu młynarz. To od niego pierwszy raz usłyszałem zdanie: „Nie tak to sobie wyobrażałem...” Jego zasługi w budowaniu „nowego, wspaniałego świata” przestały się właśnie liczyć w związku z procesami „burżuazyjnych nacjonalistów”, niedawnych współbojowników, w dodatku sam stał się podejrzany, że za wiele wie o przeszłości. Przeszłość bowiem zmieniała się w szybkim tempie, tak aby odpowiadała aktualnej Władzy. Rozmawiając z chłopcem, który czytał książki Martina Razúsa, starszy pan nie chciał już ratować swojej rzeczywistości, podkreślał tylko, że wszystko było inaczej!
Tempo i gwałtowność zmian nawet w dzieciach zasiały „wątpliwość”: co do prawdziwości wszelkich twierdzeń, rodziły przeczucie, że prawdy będą musiały szukać same, w samotności i po kryjomu. Jedynie dzieci ratowały książki wyrzucone na stertę węgla przed szkołą! Były tam almanachy literackie z lat trzydziestych, pełne nazwisk, o których nie wspominano na lekcjach literatury, byli Fichte, Masaryk, Gide, były oprawne roczniki pisma „Sloyenské pohl’ady”
– Ale czemu wyrzucają te książki? – pytały dzieci nauczycieli.
– Bo są pisane w starej pisowni!
Tak oto byliśmy świadkami wykorzystania wprowadzonej w roku 1953 reformy pisowni jako środka masowego niszczenia książek – dokumentów pozostawionych przez poprzednie pokolenia. Gdy potem czytaliśmy książkę Roya Bradbury’ego „451º Fahrenheita”, a jeszcze później „Rok 1984” George’a Orwella, nic nas już w nich nie dziwiło, mogliśmy uzupełnić tych autorów drobnostkami, szczegółami z naszej rzeczywistości.
Po roku 1968 jako młodzi ludzie przeżyliśmy krach pokolenia „ojców”, włącznie z tymi jego członkami, którzy realizowali tak zwaną „normalizację”. Niemal uwierzyliśmy, że żadna próba dokonania czegoś w tym kraju nie może skończyć się inaczej, niż krachem. I znowu usunięto z bibliotek tony książek – tym razem jechały do „magazynów” w skrzyniach, tyle tylko, że te „magazyny” nie chroniły ich przed deszczem. Gdy po dwudziestu latach skrzynie zostały otworzone, książki były już zżarte przez pleśń albo spuchnięte od wilgoci. Na półki biblioteczne już nie wróciły.
W samym tylko wieku XX jako społeczność zaczynaliśmy wszystko co najmniej pięciokrotnie; żyjemy w atmosferze początku – a jednocześnie krachu. Wobec tylu korekt przeszłości, dokonywanych w historii oficjalnej, wzrosła wiarygodność historii przekazywanej z ust do ust (oral history), która utrwaliła także moment osobisty: jak kto się kiedy zachował. Także obecnie wynikają stąd fantastyczne wprost niespodzianki. Na przykład możesz doznać przychylności nieznanego ci zupełnie człowieka, ponieważ wyszło na jaw, że pięćdziesiąt lat temu twój ojciec podał rękę komuś, kogo wtedy publicznie opluwano – a tym kimś był właśnie ojciec dzisiejszego twojego dobroczyńcy. Może zdarzyć się też sytuacja odmienna, jeśli twój przodek kiedyś wykazał obojętność. Ten dość irracjonalny czynnik funkcjonuje jako stereotyp zachowania się. Jeśli chcemy widzieć w nim coś pozytywnego, możemy uznać go za swoisty „prywatny wymiar sprawidliwości”.
Nasza „oral history” wytworzyła także stereotypy, co się tyczy postrzegania innych narodów.
Gdy uczymy się w szkole dziejów naszego narodu, prawo i sprawiedliwość jest w nich zawsze po naszej stronie, wszelkich niegodziwości zaś dopuszczają się nasi sąsiedzi. Pewnego dnia stajemy wobec pytania: Czego właściwie uczą się o sobie Węgrzy, Polacy, Czesi, Ukraińcy czy Austriacy? Można spodziewać się z góry, że tam nie jest inaczej, niż w naszych podręcznikach: prawo i sprawiedliwość zawsze jest po ich stronie. Na własnej skórze przeżyliśmy próbę przedstawienia dziejów Czechosłowacji. One też nie były całkiem w porządku – chcąc nie chcąc, porównywano w nich to, co nieporównywalne. Czy w ogóle można żywić nadzieję, że uda się napisać dzieje zamieszkiwanego przez nas wszystkich obszaru, które przy dobrej woli mogłyby być zaakceptowane przez wszystkich? Wydaje się to zupełnie nierealne, ale nie traćmy wiary, że kiedyś stanie się możliwe.
Przypomina mi się rozmowa ze starą Węgierką w Budapeszcie. Kiedy wyjaśniliśmy jej po niemiecku, że jesteśmy Słowakami, oświadczyła:
– Słowak to także człowiek!
Trochę nas to ubodło, ale kontynuowaliśmy rozmową, w sumie bardzo miłą, i przyjacielską. Chodzi przecież o rozmowę... Z samych wygłaszanych kolejno monologów rozmowa nie powstanie.
Wracam do ciekawości – do zainteresowania sąsiadami. Ten dar boży, a chyba również podstawa wrodzonej inteligencji, w Słowacji jest wciąż obecny. Także język słowacki sprzyja porozumieniu – bez trudności czytamy po czesku, potrafimy też prędko połapać się w polszczyźnie. Mamy sporo przekładów z węgierskiego i niemieckiego, literaturę w oryginale pisaną w tych językach możemy czytać także w przekładach czeskich. Najważniejsze jest jednak, że w ostatnim dziesięcioleciu nawiązały się znajomości osobiste, że wiedzę o sąsiadach czerpiemy już nie tylko z dziennikarstwa telewizyjnego. Na szczęście! Odnosi się to również do Niemiec i do Austrii. Mianowicie partykuły i wykrzykniki, nieco sceptyczny uśmiech i spojrzenie w oczy prędko przywracają nam świadomość głębszego pokrewieństwa. Faktem jest, że Słowacy żyjący w innych wspólnotach narodowych i w innych stosunkach społecznych integrują się z nimi mniej więcej tak, jak biblijny Józef w Egipcie.
Pewnego dnia dorastamy – czy jedynie wracamy? – do przekonania, że „świadomość pokoleniowa” nie jest jedynie nazwą pustą. W ostatecznym rezultacie określa nas interwał czasowy, znaleźliśmy się w nim „w masie” – i w niej zostały obsadzone wszystkie biblijne role. A skoro tak, to i my byliśmy pokoleniem. Na tym szczeblu poznania bardziej łączy nas już trudna do wyrażenia w słowach okoliczność, że stoimy twarzą w twarz wobec innych pokoleń. Lecz czy nie dostrzegaliśmy tego także jako dzieci, patrząc na tych, którzy przekazywali nam wieści z zanikającego świata? Mawialiśmy wtedy, że coś lśni w ich oczach, bo nie chcieliśmy powiedzieć, że dostrzegamy łzy.
Fala ludzkiego pokolenia obejmuje także wszystkich obok nas, tych, którzy mówią innymi językami, lecz z którymi – ponieważ żyjemy w czasie i w przestrzeni – mamy wspólną treść pojęć. Rozmowa z nimi wciąż jest możliwa. Myślę o późnym Gottfriedzie Bennie, o jego wierszu „Spotkałem ludzi” (Menschen getroffen):
Pytałem często, nie znajdując odpowiedzi
Skąd bierze się ta łagodność i dobroć
Także dziś tego nie wiem, a już muszę odejść.




minimap