Kukorelly Endre: Demolka (Rom A szovjetónió történetéhez in Polish)

Rom A szovjetónió történetéhez (Hungarian)

Eldöntöttem magamban (és már nagyon régen),
hogy csak a saját valóságomról írok.
(Witold Gombrowicz: Napló)

És már valóban nagyon régen. Ezek az írások, alig valamivel túl azon, hogy Hétfő Én. Kedd Én. Szerda Én. Csütörtök Én, arról a bizonyos boldogtalan, reménytelen és nyomorult valamiről szólnak, amit kommunizmusnak neveztünk el. A szovjetónióról. Mondhatnám, ha volna kedvem, hogy saját valóság, csak nincs kedvem. Úgy mondom, hogy nincs hozzá az égvilágon semmi kedvem. Mindjárt mesélek róla, hogy miért, előbb még annyit, hogy, maradjunk Gombrowicz szavainál, nem vagyok kommunizmusügyi szakember.
Csak úgy írok róla.
Komcsizok.
Fölnyomom az agyam rajtuk. Mármint a komcsikon. Nem annyira úri passzióból, és nem oly nagyon, inkább amúgy hervatagon, tehát hogy kicsit szétnézek, körülnézek magamban, olyankor minimum lehervadok, és úgy. Csupa rom. LeROM. Rombolás. "A marxizmus likvidál (ahogy mondjuk, egy város leROMbolása likvidálja a házastársi konfliktusokat, a bútorgondokat stb.)", idézi Gombrowicz naplójában Czeslaw Milosz hozzá írt levelét.
De aztán meg nincs is olyan, hogy komcsik, hát akkor mit idegeskedek. Vagyis vannak komcsik, egy konkrét kommunista családot ismerek is, minimum két létező kommunistát, apa és fia, ők példának okáért légynek sem ártanának, végtelen barátságosak, bár amikor egyszer náluk, a lakásukban, egyébként végtelen barátságosan (továbbiakban v. b.) mégis komcsiztunk, ennek idestova tizenöt éve már, akkor közülük az egyik, méghozzá a fiú, v. b. azt mondta, most nem szó szerint idézem, de a lövészárok tuti benne volt, hogy ha lenne, úgymond, valami probléma, akkor mi ketten a lövészárok két oldalára kerülnénk. Mármint ő meg én. Nem viccből, hanem látszott, hogy komolyan gondolja, és én ehhez, azon kívül, hogy hú, baszd meg, és hogy noha dacára egység kiváló katonája minősítésemnek, speciel lőni semmiképp sem lövök, túl sok mindent nem tudtam hozzáfűzni.
Most se tudok.
Maximum írok egy-két kommentárt, de azokat is inkább csak úgy általában az életről. Mint nem. Mint a kommunizmusról.
Persze kinek mi az élet. Úgy értem, hogy milyen ügyekből áll össze az életem, hogy áll-e kommunizmusból is, mekkora ügyet csinálok az ügyeimből, és miért csinálok pont akkorát. Miért nem. Miért nem valami egészen más. Valóban nagyon rég eldöntöttem magamban, hogy csakis ilyesmivel foglalkozom, a saját valóságomról írok, tehát külön semmiről. A kommunizmusról sem. Külön nem foglalkozom vele. Vagy jó, "foglalkozom ugyan vele, de inkább csak kényszerből: alapjában véve pedig mindenekelőtt gyerekes vagyok." (Gombrowicz) Rom című kommunizmusügyi (nem szak-) könyvem ilyen gyerekesen Én-könyv. Az É, é, é, (é), n változatai.
Az apám meghalt 1980-ban. Ez tényleg fordulópont a saját, mondjuk így, szovjetónió-történetemben. Nyáron Rómában voltam Zs-vel, a Piazza Navonán bámultuk az olaszokat, ahogy nagy lelkesen demonstrálnak a lengyelek mellett. Jól van, de hát ezek a derék digók, ezek vajon mit értenek abból az egészből? Abból, ami ott van. Nálunk. És én mit értek, és miből? 1968-ban szerencsére egyéb dolgaim akadtak egy, ha jól emlékszem, G. nevű lánnyal, ahhoz, hogy felfogjak bármit is. Nem is próbáltam megérteni. A megérthetetlent. Hogy Párizsban miért akarják annyira a Mao elvtársat, és Prágában miért csodálkoznak a szovjet intervención. Azt, hogy hogyan lehet úgymond csalódni a kommunizmusban. Persze a mi családunkat kitelepítették, így könnyű, oké, volt némi fölvértezettség csalódás ellen: de hogyan lehet bármiben csalódni?
Valami ideológiában.
Hogy volna ideális eszme, és az mintha direkt azért volna, hogy majd praktikusan csalódni lehessen benne. Kinek kell az, miért kellene ilyen radikálisan bekebelezni és megemészteni a világot, csak azért, hogy aztán jöjjön a boldog kiábrándulás a szép kerek megértés-történetből? Meghalt az apám, és én tulajdonképpen nem beszéltem meg vele a dolgokat. Semmit. Nem volt időnk rá, vagy miért.
Vagy túl sok időnk volt.
Legalább a nőket beszéltük volna meg rendesen. Az anyukám jól van, tulajdonképpen remekül, süt nekem néha almás pitét, közben nézi a tévében a politikát, és szidja a komcsikat. Szerintem olyanok nincsenek, szerinte pedig dehogynem, ez pont két súlyos igazság. Iksz éve, tíz-tizenkét éve ebben az országban politikai értelemben szabadság van. Ez annyit tesz, hogy ha van szabadság, ha na végre! megvan, akkor az semmi, elfoszlik, mint a köd, és csak ha nincs, olyankor áll össze. Akkor ilyen jégkeményre összeáll, és mindig beleütközöl, nem tudsz úgy mozdulni, hogy ne. Ha nem mozdulsz, akkor nem. A szabadság fantom. Van és nincs. Nekem speciel túlzottan is van, én már, ahogy Ottlik mondja, örökké szabadságon leszek. Ehhez például igazán nincs kedvem, de mit csináljak. Nagyjából ez a szovjetónió, ez az örökös szabadság-feeling. Érzed, mint a már majdnem szomjan veszett a víz ízét. Egész hátralevő életedben.
Függetlenül bármitől.
Független attól a csekélységtől, hogy itt vannak-e az oroszok, vagy rég elhúztak már a francba. Az apám nem tudta kivárni, hogy eltűnjenek innen: valahogy már mindig is tudta (hogy nem ezen múlik?, vagy mit?), ezért nem is foglalkozott az egésszel. Kirakta a pasziánszot, és ha nem jött ki, akkor kirakta még egyszer, ha meg kijött, akkor jó. Mert kijött. Amikor hidegre fordult, közelgett a tél, belekezdett a Háború és békébe. Hervad már ligetünk. Szétbaszták az életét az úgynevezett komcsik. Lehet így mondani, tudom, ott voltam, láttam rajta. Háború és béke. Na és, akkor mi van. Akkor az van, hogy befejezi, és nekifog a Tom Jonesnak. Vagy a Gróf Monte Christo. Nem nagy ügy. Aztán megint Háború és béke, nyáron pedig fölásta az eperültetvényt a kiskertünkben, vagy kifeküdt a nyugágyba, a karját a feje mögé tette, és azt mondta, hogy ez. Jó.
Ez.
Jó.
Mindig ugyanúgy. Csak úgy, magának, maga elé. Hallom a hangját. Épp húsz éve. Huszonegy, huszonöt, negyvenöt. Nem is mozdul meg. A karjára száll egy szúnyog, nem söpri le. 1956-ban nem mentek el, ezt néha értem, néha nem, attól függ, milyen lemezt teszek föl. Melyik oldal megy. 1956 fordulat. Vagy megváltoztatod éltedet, vagy meghalsz. Az apám itthon maradt, ő így változtatta meg az életét. Meg az enyimet is. Úgy változtatta meg az életet, hogy lemondott róla. Kis túlzással, mert a (z úgynevezett) szabadságról mondott le. Úristen, tizenöt éve visszatérő álmom, S-sel, egy hamburgi lánnyal vitatkozunk azon, hogy eigentlich mi a lófasz az a szabadság, és nekem nem jut eszembe semmi arról, hogy micsoda. Nem jutnak eszembe a szavak. Tényleg, mi?
Beszerzel egy géppisztolyt, elbarikádozod magad a Corvin mozinál, és nem jössz ki onnan, amíg el nem mennek, vagy meghalsz? Vagy elmész ebből az országból? Elzavarod őket vagy eltűnsz innen vagy meghalsz, ez mind? Nagyjából úgy csinálta az apukám is, mint itt, mifelénk, egy-két-százezer embert kivéve mindenki. Ez is fordulat, nem? Ő így oldja meg. Nincs megoldás. Aztán meghal, ezt aztán igazán pont úgy csinálja, mint bárki más. Addig meg még kiül kicsit a kertbe. Fekszik a nyugágyon, a nap felé fordítja az arcát, és becsukja a szemét. Tényleg jó, próbáljátok ki. Nagyon komoly. Hallod a fűszálak közt mozgó levegőt. Nemigen van mit megbeszélni. Madár, darázs, kutya, nincs semmi felhő, meg még az, hogy egy kevés füstszagot sodor errefelé a szél.
Mindenekelőtt gyerekes.
Vajon ti is mindenekelőtt gyerekesek vagytok?

Demolka (Polish)

Postanowiłem sobie (i już bardzo dawno),
że będę pisał tylko o własnej rzeczywistości.
Witold Gombrowicz

I rzeczywiście już bardzo dawno. Zapiski te, niedługo po tym, jak autor zanotował: „Poniedziałek” Ja. Wtorek Ja. „Środa” Ja. „Czwartek” Ja, komentują to nieszczęsne, beznadziejne i nędzne coś, co nazwaliśmy komunizmem – związek sowiecki. Mógłbym powiedzieć, gdybym miał ochotę, że to jest „własna rzeczywistość”, ale nie mam ochoty. Nie mam na to najmniejszej ochoty. Zanim opowiem, dlaczego, dodam tylko, że – pozostańmy przy Gombrowiczu – nie jestem specem od komunizmu.
Tak tylko sobie o nim piszę.
Komciakuję sobie.
Bo mnie wkurzają. Te komciaki. Nie z jakiejś tam męskiej pasji, i bez większego zapału, tak tylko od niechcenia, po prostu – rozglądam się trochę, i tyle. Same gruzy. Ruiny. Demolka. „Marksizm likwiduje (na tej zasadzie, na jakiej np. zburzenie miasta likwiduje spory małżeńskie, troski o meble itd.)” – cytuje Gombrowicz w „Dzienniku” fragment listu Czesława Miłosza do niego.
A poza tym nie ma żadnych komciaków, więc po co ja się tak denerwuję. Właściwie to są, znam jedną konkretną rodzinę komunistów, minimum dwóch istniejących komunistów, ojca i syna; oni dla przykładu muchy by nie skrzywdzili, są bezgranicznie poczciwi, ale kiedy pewnego razu u nas, w naszym mieszkaniu, wprawdzie bezgranicznie poczciwie (dalej – b.p.), ale jednak komciakowaliśmy, niebawem minie od tamtego dnia piętnaście lat, i jeden z nich, w dodatku syn, b.p. powiedział, nie cytuję dosłownie, ale „rów strzelecki” w jego wypowiedzi na pewno był, że gdyby coś się stało, znaczy, w razie jakichś „problemów”, my dwaj znaleźlibyśmy się po przeciwnych stronach rowu strzeleckiego. Czyli on i ja. Nie dla draki tak mówił, widać było, że myśli poważnie, a ja – poza tym, że „uch, ja pierdzielę”, i że „mimo odznaki wzorowego żołnierza, zbyt dobrze to ja nie strzelam” – nie miałem wiele do dodania.
I nadal nie mam.
Co najwyżej mogę napisać dwa-trzy komentarze, ale raczej tak ogólnie o życiu. Niż o komunizmie.
Oczywiście – co dla kogo jest życiem. Czyli, z jakich spraw składa się moje życie, czy składa się również z komunizmu, jaką sprawą są dla mnie moje sprawy i dlaczego właśnie taką. Albo dlaczego nie. Dlaczego nie całkiem inną. Naprawdę „bardzo dawno postanowiłem sobie”, że będę się zajmował tylko takimi sprawami, „pisał o własnej rzeczywistości”, a więc „osobno” o niczym. Nawet o komunizmie. Osobno nie będę się nim zajmować. Albo dobrze, „wprawdzie zajmuję się tym, ale raczej od niechcenia; a w gruncie rzeczy jestem przede wszystkim dziecinny...” (Gombrowicz) Demolka, moja (nie spec)książka na temat komunizmu właśnie tak dziecinnie jest Książką-Ja. To warianty ja-A, a, „a”, (a).
Mój ojciec umarł w 1980 roku. To naprawdę punkt zwrotny w historii związku sowieckiego. Latem byłem z Zs. w Rzymie, obserwowaliśmy, jak Włosi na Piazza Navona, gorąco demonstrują na rzecz Polaków. W porzadku, ale cóż oni, ci dzielni makaroniarze, rozumieją z tego wszystkiego? Z tego, co tam jest. U nas. A ja co rozumiem, i z czego? W 1968, na szczęście byłem zajęty innymi sprawami, o ile pamiętam razem z dziewczyną imieniem G., niż zgłębianiem i pojmowaniem czegokolwiek. Nawet nie próbowałem pojąć tego, co niepojęte. Dlaczego w Paryżu tak pragną towarzysza Mao, i czemu w Pradze dziwią się interwencji sowieckiej. Ani tego, jak można rozczarować się do komunizmu. Oczywiście naszą rodzinę przesiedlono, takim łatwiej, okay, była jakaś odporność na rozczarowanie: ale jak można się rozczarować do „czegokolwiek?”
Do jakiejś ideologii.
Jak gdyby istniała jakaś idealna idea, i tylko po to, żeby później można się było praktycznie do niej rozczarować. Komu to potrzebne, po co tak radykalnie zawłaszczać i przyswajać sobie świat, żeby w końcu ta zgrabna historyjka o pojmowaniu zakończyła się szczęśliwym rozczarowaniem? Umarł mój ojciec, a ja nie zdążyłem omówić z nim spraw. Żadnych. Nie mieliśmy na to czasu, chyba dlatego.
Albo mieliśmy go za dużo.
Gdyby chociaż udało się nam omówić dokładnie kwestię kobiet. Mama czuje się dobrze, a nawet świetnie, od czasu do czasu piecze mi placek z jabłkami, ogląda politykę w telewizji i lży komciaków. Według mnie ich w ogóle nie ma, według niej – „jak to nie ma”. I są to dwie ważkie prawdy. W tym kraju od iks lat – dziesięciu-dwunastu – jest wolność w sensie politycznym. A tak się składa, że kiedy jest wolność, kiedy „no wreszcie!” jest, wtedy „staje się niczym”, rozwiewa się jak mgła, krzepnie zaś tylko wtedy, kiedy jej nie ma. Krzepnie tak, że zastyga w twardy lód, i ciągle się z nią zderzasz, to nieuniknione. Chyba że się wcale nie poruszasz. Wolność to fantom. Jest i zarazem nie ma jej. Ja w każdym razie mam nadmiar wolności, ja już, jak powiada Ottlik, będę miał wieczną wolność. Nie cieszy mnie to specjalnie, ale cóż robić. Z grubsza tym właśnie jest związek sowiecki, tym wiecznym poczuciem wolności. Będziesz czuł smak wody, jak ktoś, kto omal nie skonał z pragnienia. Już do końca życia.
Niezależnie od czegokolwiek.
Niezależnie od takiej błahostki, czy są tutaj Rosjanie, czy też dawno już poszli w cholerę. Ojciec nie mógł się doczekać, żeby stąd wybyli: jakoś wiedział od zawsze (że nie od tego zależy? czy co?), dlatego nie zajmował się tym wszystkim. Kładł pasjansa, a kiedy pasjans nie wychodził, kładł następnego, a kiedy wychodził – to dobrze. Bo wychodził. Kiedy szła zima i robiło się chłodno, zaczynał „Wojnę i pokój”. Więdły liście w parku. Rozpieprzyły mu życie te komciaki. To dobre określenie, wiem, byłem tam, widziałem to po nim. „Wojna i pokój”. A potem? Potem kończył „Wojnę i pokój” i zabierał się do Toma Jonesa. Albo „Hrabiego Monte Christo”. I znów „Wojna i pokój”, a latem spulchniał ziemię wokół truskawek w ogródku albo sadowił się na leżaku, podkładał ramię pod głowę i mówił: „Jak dobrze”.
Jak.
Dobrze.
Zawsze tak samo. Tak sobie, do siebie, przed siebie. Słyszę jego głos. To już dwadzieścia lat. Dwadzieścia jeden, dwadzieścia pięć, czterdzieści pięć. Nawet nie drgnie. Na ramieniu siada mu komar, nie odgania go. W 1956 nie wyjechali, czasem to rozumiem, czasem nie, zależy od tego, jakiej słucham płyty. I której strony. Przewrót 1956. Albo zmienisz swoje życie, albo umrzesz. Ojciec został, w ten sposób zmienił swoje życie. I moje. Zmienił swoje życie tak, że się go wyrzekł. Z małą przesadą, bo wyrzekł się (tak zwanej) wolności. Boże, od piętnastu lat powraca do mnie pewien sen – z dziewczyną imieniem S. z Hamburga dyskutujemy o tym, czym „eigentlich” do ciężkiej cholery jest wolność, a ja nie mam na ten temat nic do powiedzenia. Nie przychodzą mi do głowy żadne słowa.
Faktycznie czym jest?
Zdobywasz pistolet maszynowy, barykadujesz się w kinie Corvin i nie opuszczasz go, dopóki nie odejdą albo umierasz? Albo wyjeżdżasz z kraju? Wyganiasz ich, znikasz stąd albo umierasz – to wszystko? Mój ojciec postępował mniej więcej tak, jak wszyscy ludzie tutaj, poza stoma-dwustoma tysiącami. To także przewrót, czyż nie? On to tak rozwiązał. Nie było wyjścia. Potem umiera, robiąc to naprawdę dokładnie tak jak każdy. Przedtem jeszcze leży sobie w ogrodzie na leżaku, wystawia twarz do słońca i zamyka oczy. To naprawdę przyjemne, spróbujecie.
Jest bardzo poważny. Słyszysz, jak lekkie podmuchy muskają źdźbła trawy. Nie bardzo jest, o czym mówić. Ptak, osa, pies, bezchmurne niebo, i że wiatr prawie nie przynosi tutaj smrodu spalin.
„Przede wszystkim” dziecinny.
„Czy wy także” przede wszystkim „jesteście dziecinni?”

Górecka, Anna