Ez az oldal sütiket használ

A portál felületén sütiket (cookies) használ, vagyis a rendszer adatokat tárol az Ön böngészőjében. A sütik személyek azonosítására nem alkalmasak, szolgáltatásaink biztosításához szükségesek. Az oldal használatával Ön beleegyezik a sütik használatába.

Gindl, Eugen: Żywcem w Tramtarii. Dyskretny raport z podróżowania po łonie Europy (fragmenty) (Zaživa v Tramtárii. Diskrétna správa o putovaní v lone Európy Lengyel nyelven)

Gindl, Eugen portréja

Zaživa v Tramtárii. Diskrétna správa o putovaní v lone Európy (Szlovák)

Okolo vihorlatu

Pútnici sa vypravia na Divoký východ Slovenska. Z rýchlika monitorujú krajinu. Zúčastnia sa putovného kolokvia o príčinách a dôsledkoch povážlivej netrvanlivosti výrobkov. V Humennom hľadajú, (ale nenájdu) strom, ktorý na počesť van Stiphoutovho narodenia zasadil jeho dedo. Navštívia chýrny jarmok v Snine, ale nić si nekúpia. Hrebeňom Polonín prejdú do údolia, ktoré ľudia opustili, pretože vodu ich priezračných potokov odvádzajú tam, kde industrializácia pitnú vodu znečistila. Cestu im skrížia podvodníci, pašeráci, blázni, ale aj niekoľko poctivých ľudi. Preniknú do oblasti, ktorú kontroluje mafia prevádzačov. V pralesoch Vihorlatu sa na niekoľko dní dostanú do zajatia nelegálnych migrantov. Po dramatickom vyslobodení sa zotavujú v lokalite, kde sú najtmavšie noci na Slovensku. Pozorujú hviezdne nebo, počúvajú príbehy zo života, uvažujú o obdivuhodnej prispôsobivosti komunistov, ovládajúcich umenie mentálnej reinkarnácie, ako aj o tom, prečo cena poctivosti na trhu cností neustále klesá.

Pohľad z rýchklika
(Poznámky
z cestovných denníkov)

Van Stiphout:
Vietor: od Bratislavy až po Vihorlat. V náporoch vetra sa metajú rozkvitnuté kríky chabzdy, vlnia sa šíky rozbesnenej buriny. Príroda sa vracia na dvory spustnutých, vytunelovaných fabrík, do vykradnutých, rozpadajúcich sa družstiev, opustených skladov, hrdzavých koľajíšť. Krajina po bitke. Stanice na hlavnom ťahu však už majú (skoro všetky) vynovené fasády. Obnova začala, ale v tomto prípade ich Slovenské železnice platia z nášho vrecka.

Mocné, mladé dievča, východniarka, žije
s manželom v Bratislave. Vybrala si dovolenku, cestuje do Vranova, aby pomohla rodine, nezamestnaným bratom, ktorí si chcú prilepšit brigádou na jahodovej plantáži. Majitelia neplatia korunami, s brigádnikmi sa zjednali takto: metrák pšenice za metrák jahôd. Vďaka pšenici dochovajú bratia niekoľko ošípaných a kŕdeľ sliepok. Prilepšia si. Ponúkne nás jablkami zo Zemplína. Z maminej záhrady... René sa jej očividne páči.

V Margecanoch pristupujú dve staršie ženy. Vymieňajú si skúsenosti o výhodnosti nákupov v prihraničných oblastiach Maďarska, Ukrajiny a Poľska. Konštatujú, že s výnimkou Poľska kde sa ešte oplatí kupovať potraviny, všade predávajú skoro ten istý tovar za skoro rovnaké ceny. Iba na Ukrajine je lacnejšie, ale človek tam neraz kúpi šmejd. Najhoršie je, že šmejdy od kvalitného tovaru na prvý pohľad nerozoznáš. Minule si kúpila v Poľsku dáždnik, o rok sa jej rozpadol, „musela ho vyrucic, bo oprava by koštovala teľo jak novy..." Voľakedy dáždnik vydržal aj desať rokov. To isté s košeľami: niekoľkokrát ich operieš, skrátia sa im rukávy, vyblednú farby. Jedna má doma flanelové, s hranatým golierom na zapínaníe. Švédske, tak ich volali. Do módy prišli pred štyridsíatimi rokmi. Dnes také nikto nechce nosiť. Pritom sú ako nové: farby nevybledli, rukávy sa neskrátili...
Keď babky vystúpili, René poznamenal, že
ich postreh platí pre väčšinu vecí, ktoré kupujeme: „Najlepšie mozgy sveta berú peniaze za to, aby do moderných, na prvý pohľad dokonalých, reklamou vychválených produktov, zabudovali rýchlejšiu amortizáciu. Autá s trvanlivostou fordiek z roku 1910, ktoré vydržali tridsať rokov, by dnes väčšinu automobiliek zruinovalo. Netrvanlivosť produktov núti konzumovať aj spotrebiteľa, ktorý sa módou neriadi. Živelná ruka trhu (naozaj: živelná, alebo riadená?) zabezpečuje čoraz rýchlejší obrat, čoraz vyššie zisky, ale aj čoraz väčšiu spotrebu obnoviteľných a neobnoviteľných surovín. Keby sa tento kolotoč spomalil, bolo by viac nezamestnaných. Je toto racionálna ekonomika? Poctivý výrobca takom svete musí skrachovať."
Moja poznámka: „Za komunizmu sa vyrábali trvanlivejšie produkty, lebo nebola konkurencia. V tomto umení vynikali najmä Sovieti. Ich výrobky boli masívne, neohrabané, zriedka mali príťažlivý dizajn. Vyrábali sa vo veľkých sériách, celé desaťročia v rovnakom prevedení. (Zlepšovatelia a vynálezcovia nemali šancu. Svoju invenciu mohli uplatniť iba pri vojenských a kozmických technológiách.) Ľudia tieto výrobky kupovali, lebo nemali na výber. Keď im dovolili cestovať na Západ, boli ohúrení. Každý, aj najobyčajnejší výrobok, ich očaril. Západné produkty pôsobili na nich účinnejšie ako najrafinovanejšia propaganda. Zasiali pochybnosti. Vybudili krítické myslenie..."
René sa zamyslel
a po chvíli povedal: „Aj v tomto prípade je asi tá najoptimálnejšia cesta najneschodnejšia... Tá stredná."

Za oknami sa mihne Chemko Strážske. Továreň, kvôli ktorej je okolitá krajina jednou ôsmych najzdevastovanejších oblastí Slovenska. Chemko kedysi malo aj špeciálku, vyrábalo pre armády Varšavskej zmluvy. (Chemické zbrane, alebo iba látky, ktorými ich plnili?) Chemko ešte žije. Vyrába, predáva, zamestnáva ľudí. Noví majitelia ho nevytunelovali, ale rozhádali sa. Dve skupiny brutálne, mafiánsky bojujú o Pyrrhovo víťazstvo...

Na jarmoku v snine

Cestou na jarmok zaujali Reného beto nápisy: Talianska zmrzlina vlastnej výroby. Arizona biliard. Reklama
nad pekárňou (s vlastnou predajňou): Nie sme najlepší, ale lepších široko – ďaleko nenájdete. Genialna reklama: štipka chvastúnstva okoreneného sebairóniou vzbudzuje dôveru. Tvorcovia veľkej reklamy, podprahovo útočiaci na podvedomie, sa majú čomu učiť.

Sninské jarmoky sú chýrne. Majú stopäťdesiatročnú tradíciu, ale zdá sa, že v posledných rokoch sa držia iba zo zotrvačnosti. Stánky v centre mesta, medzí panelákmi a nevzhľadnými budovami zaskleného železobetónového funkcionalizmu. Výpredaj (najmä) najlacnejších tovarov. Bez nasadenia, bez temperamentu, bez zjednávania... Kam sa podel radostný huriavk starých jarmokov opísaný nejedným klosikom slovenskej literatúry? Rituály radostného handrkovania sa zadrhli. Prípomína to skôr neviemkoľkú reprízu kedysi úspešnej hry s exotickými hercami (Číňania, Vietnamci, Ukrajinci, Moldavania) pred publikom z inej planéty. Šikmookí trhovci už pochopili, że umenie ponúkať tovar sa v týchto končinách, v tejto dobe, nezhodnocuje. Neponúkajú, nevychvaľujú, stoicky čakajú: aziati už dávno skrotili čas, najlepšie vedia, že trpezlivosť ruže prináša... (Zajatci živnosti, kočujúceho klepca. Živnosť: zo slova vyžiť či živoríť?)
Kupujúci vo sviatočnom; vyobliekaní
do oveľa akostnejších odevov, aké ležia na pultoch... Zdržanliví, akoby povznesení na rozhraní predstieranej, bolestne oklieštenej kúpyschopnosti.
Uprostred jarmočného námestia
socha ženy v háve slovanskej bohyne. Podistým stelesnenie slobody, ktorá zmeravela. Po ňou nápis: „Žite, ach žite, tak ako my ziť sme chceli.” (Citát z ktorejsi Novomeského básne.) Trúchlivá žičlivosť, priam geniálna v novom kontexte. Rovno pred pomníkom obstarožná matróna s kompresorom. Nafukuje farebné balóniky s nápismi: „I love you!" a „Stará” nevrč!" Clivý, sentimentálny kapitalizmus, ktorý do Sniny zablúdil nevoľky, akoby náhodou.

 



Az idézet forrásaIn Romboid, č. 1 a 5
Megjelenés ideje

Żywcem w Tramtarii. Dyskretny raport z podróżowania po łonie Europy (fragmenty) (Lengyel)

Wokół Wyhorlatu

Podróżnicy wybierają się na Dziki Wschód Słowacji. Obserwują krajobraz z pociągu. Uczestniczą w objazdowym wykładzie na temat przyczyn i skutków niepokojącej nietrwałości produktów. W Humennem szukają (ale nie znajdują) drzewa, które z okazji narodzin van Stiphouta posadził jego dziadek. Odwiedzają słynny jarmark w Sninie, ale nic nie kupują. Grzbietami Bieszczad docierają do doliny opuszczonej przez ludzi, ponieważ wodę z przejrzystych potoków trzeba dostarczać tam, gdzie industrializacja doprowadziła do zanieczyszczenia wody pitnej. Na ich drodze stają oszuści, przemytnicy, szaleńcy, ale także kilkoro uczciwych. Docierają do obszaru, który kontroluje mafia, zajmującą się przerzutem ludzi za granicę.

Widok z pociągu

Van Stiphout:1
Wiatr: od Bratysławy aż po Wyhorlat. Pod jego naporem rozkwitłe krzaki bzu miotają się, szeregi rozbestwionych chwastów falują. Matka natura wdziera się z powrotem na podwórza opustoszałych, rozkradzionych fabryk, do ograbionych, rozpadających się spółdzielni, opuszczonych magazynów, na zardzewiałe torowiska. Krajobraz po bitwie. Dworce wzdłuż głównego szlaku kolejowego mają już (w większości) odświeżone fasady. Odnowa się rozpoczęła, ale w tym przypadku Słowackie Koleje płacą za nią z naszych kieszeni.

Tęga, młoda dziewczyna, wychodniarka2, mieszka z mężem w Bratysławie. Wybrała się na urlop, jedzie do Vranova pomóc rodzinie, bezrobotnym braciom, którzy chcą sobie dorobić pracą dorywczą na plantacji truskawek. Właściciele nie płacą w koronach, z pracownikami dogadali się tak: metr pszenicy za metr truskawek. Mając pszenicę, bracia odchowają kilka świń i stado kur. Dorobią sobie. Częstuje nas jabłkami z Zemplina3 Z matczynego ogrodu... René wyraźnie się jej spodobał.

W Magercanach dosiadają się dwie starsze kobiety. Wymieniają się doświadczeniami w kwestii opłacalności zakupów w przygranicznych regionach Węgier, Ukrainy i Polski. Stwierdzają, że z wyjątkiem Polski, gdzie wciąż jeszcze opłaca się kupować żywność, wszędzie sprzedaje się prawie ten sam towar za prawie jednakową cenę. Tylko na Ukrainie jest taniej, ale tam człowiek nieraz może trafić na dziadostwo. Najgorsze jest to, że na pierwszy rzut oka nie można odróżnić dziadostwa od porządnego towaru. Ostatnio kupiła sobie w Polsce parasol, po roku się zepsuł, „musiała go w czorty wywalić, bo naprawa by kosztowała tylo co i nowy..." Dawniej parasol to nawet dziesięć lat wytrzymał. Tak samo koszule: parę razy wypierzesz,
rękawy się kurczą, kolory blakną. Jedna ma w domu flanelowe, z „kanciastym" kołnierzem, na guziki. Szwedzkie, tak je nazywali. Czterdzieści lat temu były modne. Dziś nikt takich nie chce nosić. Chociaż są jak nowe: kolory nie wyblakły, rękawy się nie zbiegły...
Gdy staruszki wysiadły, René zwrócił uwagę, że ich spostrzeżenia odnoszą się do większości rzeczy, które kupujemy: „Najlepsze mózgi świata biorą pieniądze za to, żeby w nowoczesne, na pierwszy rzut oka doskonałe, wychwalone przez reklamy produkty wbudować wcześniejszą amortyzację. Samochody z amortyzacją fordów z 1910 roku, które wytrzymywały trzydzieści lat, dziś zrujnowałyby większość firm motoryzacyjnych. Nietrwałość produktów zmusza do konsumpcji także tych, którzy nie kierują się modą. Żywiołowa ręka rynku (żywiołowa czy sterowana?) zapewnia coraz większe obroty, coraz wyższe zyski, ale także coraz więksże zużycie surowców odnawialnych i nieodnawialnych. Czy to racjonalna ekonomika? Na takim świecie uczciwy producent musi zbankrutować".
Moja uwaga: „Za komuny produkowało się bardziej trwałe rzeczy, bo nie było konkurencji. W sztuce tej wyróżniali się zwłaszcza Rosjanie. Ich produkty były masywne, toporne, mało kiedy miały atrakcyjny wygląd. Produkowano je seryjnie, ich wygląd przez całe lata się nie zmieniał. (Innowatorzy i wynalazcy nie mieli szans. Upust inwencji twórczej mogli dawać jedynie w dziedzinie technologii wojskowych i kosmicznych). Ludzie kupowali te produkty, bo nie mieli innego wyjścia. Kiedy pozwolono im wyjechać na Zachód, byli oszołomieni. Oczarowywała ich każda, nawet najzwyklejsza rzecz. Zachodnie produkty działały lepiej niż najbardziej wyrafinowana propaganda. Zasiewały ziarno wątpliwości. Budziły krytyczne myślenie..."
René zamyślił się i po chwili powiedział: „W tym przypadku optymalna droga jest chyba najbardziej niedostępna... Droga środka".

Za oknami mignęło Chemko Stražské. Fabryka, przez którą pobliskie okolice są obecnie jednym z ośmiu najbardziej zdewastowanych regionów Słowacji. Chemko było kiedyś wyspecjalizowanym zakładem – produkcja dla wojsk Układu Warszawskiego. (Broń chemiczna czy tylko substancje służące do jej produkcji?) Chemko wciąż żyje. Produkuje, sprzedaje, zatrudnia pracowników. Nowi właściciele rozkradli cały majątek, ale zaczęli się kłócić. Dwie grupy brutalnie, sposobami znanymi mafii, walczą o Pyrrusowe zwycięstwo...

Na jarmarku w Sninie

W drodze na jarmark Renégo zainteresowały takie napisy: „Lody włoskie własnej produkcji". ,,Arizona bilard". Reklama nad piekarnią (ze sklepem firmowym): „Nie jesteśmy najlepsi, ale lepszych jak okiem sięgnąć nie znajdziecie". Genialna reklama: szczypta samochwalstwa doprawionego autoironią budzi zaufanie. Twórcy wielkiej reklamy, atakujący podświadomość za pomocą przekazu podprogowego, mają się czego uczyć.

Słynne jarmarki w Sninie. Mają stupięćdziesięcioletnią tradycję, ale wydaje się, że ostatnimi laty trzymają się już tylko siłą bezwładności. Kramy w centrum miasta, między blokami i szpetnymi budynkami w stylu przeszklonego żelbetonowego funkcjonalizmu. Wyprzedaż (zwłaszcza) najtańszych towarów. Bez zaangażowania, bez temperamentu, bez targowania się... Gdzie się podziała radosna wrzawa dawnych jarmarków opisana przez niejednego klasyka literatury słowackiej? Rytuał radosnego handryczenia się został przerwany. Przypomina to raczej – nie wiem, którą już z kolei – powtórkę popularnej niegdyś sztuki z egzotycznymi aktorami (Chińczycy, Wietnamczycy, Ukraińcy, Mołdawianie) przed publicznością z innej planety. Skośnoocy handlarze już zrozumieli, że w tych stronach i w tych czasach sztuka oferowania towaru nie jest ceniona. Nie oferują, nie wychwalają, stoicko wyczekują: Azjaci już dawno poskromili czas, wiedzą najlepiej, że cierpliwość przynosi owoce... (Niewolnicy zysku, nomadzkiego potrzasku. Zysk: a od niego słowo uzyskać czy wyzyskać?)
Kupujący w odświętnych strojach; odziani w ubrania wyższej jakości niż te leżące na ladach... Powściągliwi, jakby zarozumiali, osadzeni na krawędzi udawanej, choć do bólu ograniczonej, zdolności nabywczej.
Po środku placu targowego pomnik kobiety w welonie słowiańskiej bogini. Pewnie ucieleśnienie zdrętwiałej wolności. Pod nią napis: „Żyjcie, ach żyjcie. tak jak my chcieliśmy żyć". (Cytat z któregoś wiersza Novomeskiego)4. Smutna życzliwość, wręcz genialna w nowym kontekście. Tuż pod pomnikiem podstarzała matrona z kompresorem. Nadmuchuje kolorowe baloniki z napisami: „I love you!" i „Stara, nie warcz!" Rzewny, sentymentalny kapitalizm, który mimowolnie, jakby przypadkiem, dotarł do Sniny.

1 Van Stiphout i René to postaci z pierwszej słowackiej powieści „René mláďenca prihodi a skúsenosťi („Przygody i doświadczenia młodzieńca René", 1785) Ignáca Jozefa Bajzy. (Wszystkie przypisy tłumacza).
2
Wychodniarka (słow. východniarka) – potoczne określenie mieszkanki Wschodniej Słowacji.
3
Zemplin (słow. Zemplín) – pograniczny region we wschodniej Słowacji oraz półocno-wschodnich Węgrzech. Obecnie jedna z najuboższych części Słowacji.
4 Ladislav Novomes: 1901 1976) poeta, redaktor, lewicowy polityk. Członek grupy poetyckiej DAV. promujacej twórczość o tematyce socjalnej.

 



KiadóZielona sowa
Az idézet forrásaStudium. Pismo o nowej literaturze, nr 6 (60) 2006 - 1 (61) 2007
Könyvoldal (tól–ig)pp. 58-62
Megjelenés ideje

minimap