Thurzó Gábor: Święty (A szent Lengyel nyelven)

Nyaranta otthagyta Keresztszeget, a hegyeket járta. Ezen a nyáron – Boldizsár a hetedik gimnáziumot végezte – arra kérte, utazzon vele. Így került Párizsba, s onnan néhány hétre Londonba. Desseő Bálint épp kensingtoni műtermében dolgozott, rengeteg arcképrendelése volt, nála laktak a keskeny, szállodák közé ékelt házban. A műterem ferde üvegablaka mögött látszott az esőben ázó, majd párás aranyban világító Hyde park, a negyed apró manzárdablakos, vörösre festett pléhtetői, kéményrengetege. A hosszúkás vásznakon karcsú portrék. Mindegyik másvalakit ábrázolt, éles, biztosan felvázolt karaktereket – hölgyeket prémben és diadémban, urakat zsakettben érdemrenddel –, de valamennyi mintha kísérlet lett volna csak, hogy Desseő Bálint önmagát fogalmazza meg bennük.
Irént nagyon érdekelte, milyen is egy festő, hogyan csinálja, amit csinál. Amikor visszatértek Londonba, feljött a két kislánnyal. Desseő Bálint gyorsan lerajzolta őket, két buggyos bugyogójú, szalmakalapos fogpiszkáló lett belőlük persze. Irén nevetett, de a kis Faith megcsókolta a rajzot, azt mondta, olyan rajta, mint egy margaréta, szalmakalapja a virág. Eltette, hazaviszi, és elmondja az anyjának: egy gróf festette le! Irén megnézte a műtermet, a sok hosszú arcképet, Desseő Bálint adakozva rögtönzött a kislányoknak margarétát, gazellát, gyárkéményt. Már indultak, amikor megjelent Boldizsár. Megállt, angolul köszönt. Irén végigmérte tetőtől talpig a fekete, izmos fiatalembert.
– Kálmánffy Irén – nyújtott kezet. – Beszéljünk nyugodtan magyarul.
Akkor találkoztak először. Boldizsár tizenhét éves volt, Irén huszonegy. A festő teát főzött, Irén épp hogy megitta, aztán megrémült: sietniük kell, nem maradhatnak! Elbúcsúzott, kezét nyújtotta Boldizsárnak is.
– Még korai – mondta Boldizsár. – Elkísérem egy darabon. Az első omnibuszig.
És nyitotta az ajtót, kézen fogta a kislányokat, indult előre a kanyargó falépcsőn. Irén egy pillanatra még visszafordult:
– Most jövök rá, főtisztelendő úr, micsoda illetlenséget követtem el! Legénylakáson voltam! Még jó, hogy nem faltak fel. Egyszerre három férfi!
Boldizsár nemcsak az omnibuszig kísérte, tovább, gyalog mentek a városba. Öt év múlva házasodtak össze, ő eskette őket. Életének egyik legszebb pillanata volt ez – két ember az oltár előtt, az a kettő, aki egyedül volt igazán közel hozzá, két hódítása. Az esketés után egyedül maradt a kápolnában. Meg a friss virágok illata, a vendégsereg parfümje, és a lassan, egymás után ellobbanó gyertyák meleg füst- és viaszszaga… Imádkozott a boldogságukért, s akkor még nem akarta tudomásul venni: voltaképpen saját boldogságáért, nyugalmáért imádkozik. Mert hiába egyesült most ez a két ember, hiába maradnak meg számára mindketten, a régi Irén beleolvadt ebbe a kettősségbe, ezentúl csak mint annak a párnak egyik felét kaphatja meg…
Szerelem volt-e ez, ahogy suttogták, gyanúsították? Soha nem érezte a test kísértését, kamaszkorában, ifjúkorában sem. Ez könnyűvé tette az életét. És az elmúlt hosszú, egyenletesen békés esztendőkben csak az nyugtalanította, hogy sohasem kellett ösztönei ellen küzdenie, nem győzött le viharokat, soha nem került verejtékezve, megtisztultan elő a lélek éjszakájából. Így nem lenne szabad – gondolta annyiszor. Egy életet végigélt, és ennek minden napja ajándék volt, soha semmi megpróbáltatás, semmi kitérő, amit megbánni kellene, soha semmi, amiért vezekelnie. Így marad ez mindvégig? Úgy búcsúzik majd az élettől, hogy csak napfényes oldalát, derűjét és békéjét élte át? Az óvatos pletykák, beszédes szemhunyorítások – „szereti Irént”, „Vizniczei prelátus nagy regénye”… Szerette, de ez nem volt szerelem egy pillanatra sem, ezt az emberi vonzalmat szavakban sosem tudta volna megfogalmazni. Bizonyos értelemben, amit egyikük sem fejthetett meg – és ami egyiküknek sem okozhatott nyugtalanságot – szükségük volt egymásra. Néha szinte megfejthetetlen, sürgető kívánságot érzett, hogy vele lehessen, találkozzék vele, kevés emberrel volt így, szinte senkivel. Irén valami jelképes formában az életet jelentette számára. Szép volt, kicsit rosszmájú, cinikus és elragadóan okos, de nem ez hatott rá, hanem ahogy figyelte, ahogy a tekintete helyeselt vagy kérdezett. A közelében minden kimondott szó lényegesebb lett, tisztább értelmű. Úgy értették meg egymást, hogy talán szólniuk sem kellett, a csendet szerette, délutánokat a keresztszegi parkban, az utazásokat, felfedezéseket, amikor érezte, ugyanazt látják, ugyanaz a benyomás támad fel mindkettejükben…
Egy lángoló alkonyat egyszer, az önnön vörös tüzében elégő, elfoszló ég a luxori templom felett, minden égett, parázslott, a végtelen oszlopok, sakálfejű, madárfejű, krokodilfejű istenek, a pálmákon, Níluson túl a sivatag. Irénnel álltak ebben az alkonyati tűzvészben. Körülöttük, sűrűn egymás mellett tapadva a falba, rőten titokzatos mosollyal a fáraók, istenek, szemben velük, az egyik kapun töredezett freskó, egy apostol málló arca, szinte csak a szeme, csillámló, tört glóriája s görög betűk, töredezve, egybeolvashatatlanul. Istent dicsérő szavak nyilván, megfejteni nem lehet már őket, csak sejteni, milyen dicséretet zengenek. Álltak, némán, szemben az apostollal, és hirtelen – ekkor zuhant a sivatagba a nap – tévelygő-kóválygó ének hallatszott felettük, hosszan és kacskaringósan. A betemetett fáraószobrok tetején apró mecset állt, a minareten az eltűnő napot búcsúztatta egy imám. Kilobbant a fény, elhamvadt a tűz, a sűrűn feketedő égen csillagok pattantak elő, egyetlen kékesszürke tömegbe olvadtak az oszlopok, fáraók, istenek, a kövek közé tűnt az apostolarc, lebegett évszázadok agyagán-szemetén a mecset. – Hol az Isten? – kérdezte Irén halkan. – Ennyien keresik, hívják… Mondja, maga hol találja meg?
Jó lenne újra együtt lenni Irénnel, csúfolódó hangját hallani. És beszélni vele. Lenne mit! Most, hogy vége felé jár vizsgálatának, neki mondhatná el legnyíltabban, meddig is jutott el, milyen következtetésekre kényszerült. Még reménykednek benne, még tőle várnak mindent – de ebben a várakozásban lehetetlen lapuló fenyegetést nem éreznie. Mi történik, ha úgy látja – nem tehet eleget a hivők vágyainak, a hatalom igényének? Akkor érkezik el végre az éjszaka – nyugtalan pokol lesz-e, vagy vele az Isten? Vele, mert úgy szolgálta döntésével, ahogy lelkiismerete szerint szolgálnia kellett? És mi történik, ha elhagyja Az, akinek jelenlétét mindig úgy érezte, akár a levegőt – érzékelhetetlennek, de nélküle elpusztult volna!

Pewnego deszczowego październikowego rana, zebrali się znowu w kaplicy. Przemawiał do nićh ojciec Paláncz, z którym dotychczas się nie stykali.
- Drodzy bracia, drodzy synowie - powiedział - jeszcze się nie znamy. Teraz, kiedy dobry ojciec Erdélyi musiał was opuścić, chciałbym z wami nawiązać bliższy kontakt, żebyśmy się bliżej poznali. Na myśl przewodnią rozważań najbliższych tygodni i miesięcy wybrałem modlitwę Tomasza á Kempis. Cieszyłbym się, gdybyście to przyjęli za moje wyznanie wiary i poprzez te słowa poznali mnie. - Wziął do ręki O naśladowaniu Chrystusa, zajrzał, ale nie czytał, tylko mówił z pamięci: „Ześlij na mnie swą łaskę, Boże, abyś ze mną był, we mnie przebywał i bym w Twej łasce mógł być do samego końca. Uczyń, abym tylko tego pragnął i pożądały co jest Tobie najmilsze i najulubieńsze.Twoja wola niech będzie moją wolą, a moja wola niech tylko za Twoją postępuje, niech się z nią całkowicie zjednoczy. To, czego ja chcę i nie chcę, niech zawsze będzie tym, czego Ty chcesz lub nie chcesz. O, gdybym mógł chcieć wyłącznie tego, czego Ty chcesz, a tylko tego nie chcieć, czego Ty nie chcesz. Daj mi siłę ducha, abym umarł dla wszystkich śmiertelnych, abym pozostał nieznany i niezrozumiany na tej ziemi, a żył tylko dla Ciebie. A ponad wszelkim pragnieniem i życzeniem niech będzie moją intencją, iżbym do Ciebie dotarł, w Tobie znalazł spokój i tylko Tobą zaspokoił nieskończony głód mego serca. Albowiem Tyś jést prawdźiwym pokojem, Tyś jest jedynym prawdziwym miejscem spoczynku dla człowieczego serca, wszędzie poza Tobą dusza nurza się w niepokoju i żałości. W tym jedynym miejscu odpoczynku, w Tobie, Panie mój, który jesteś najwyższym i wiecznym Dobrem, chcę spocząć w spokoju na wieki. Daj mi ten łagodny sen. Amen." - Odłożył książkę i splótł dłonie. Potem ciągnął własnymi słowami: - Nadzieja i miłość, w nich chciałbym się z wami, bracia, spotkać. One, zawierają w sobie wiarę, która nam wszystkim daje spokój, pogodę ducha i wytchnienie. Bądźcie ze mną, bracia, o to was proszę.
Rozmowy z ojcem Palánczem były krótsze, bezpośrednie, naładowane namiętnością. Prowokowały do dyskusji, lubił sprzeciwy, nieraz nawet nie spostrzegali, jak mija czas. Cela ojca Paláncza była wesoła, ściany jasne, podłoga przykryta dywanem. Tu także wisiał ogromny krucyfiks, ale obok cała seria naiwnych akwarel: biała ławka w trawiastozielonym ogrodzie, zachód słońca nad Balatonem, romantyczna ścieżka ginąca w gęstym lesie; wszystko to było dziełem ojca Paláncza.
- Starajcie się we wszystkim dostrzegać tylko piękno, bracia - powiedział kiedyś - w promieniu słonecznym, w szlachetnym profilu, w płatkach kwiatu. Nie odwracajcie wzroku, przyglądajcie się uważnie, a zdacie sobie sprawę z własnej niedoskonałości. Czemuż nie mogę być tak doskonały - powiecie sobie - jak ten liść, ten posąg, ta Mozartowska fraza czy wdzięczny lot ptaka? Jeśli to odczujecie, przepełni was płodny smutek, będziecie jednocześnie spadać w głębię i wzbijać się na wyżyny. Proście Boga o tyle duchowego i fizycznego cierpienia, ile ludzkimi siłami zdołacie udźwignąć. Bo tylko wówczas zbliżycie się do Niego. Jeśli patrzeć będziecié na grzech, na tę przepaść, to łatwo możecie wyjść na tym tak, jak owa niewiasta w ciąży, która przyglądała się brzydocie i dlatego według mniemania niektórych urodziła potworka.
Baczył, by przestrzegali surowej, dyscypliny, by zagłębiali się w siebie, ale tak, żeby to nigdy nie było dokuczliwym przymusem. Przechadzał się z nimi zimą po lesie, dźwigał blejtramy, farby i palety, naiwnie i z zamiłowaniem małował oszronione świerki i poduchy śniegu na ławkach. Nie zadawał im tematów do rozmyślań, ale zachęcał do biegania i gier; czarne sutanny furkotały, bo przecież byli młodymi chłopakami, ze śmiechem i krzykiem rzucali się śnieżkami; las rozbrzmiewał ich głosami, a puszysty śnieg osypywał. się z gałęzi. Pierwsze ostrzegawcze wrzody Istvána zagoiły się, łatwiej się teraz poruszał, chociaż wolno, jakby zbudzony ze snu. Bawił się ze wszystkimi, cieszył się razem. Chyba właśnie wtedy odpisał na listy Imrego Majora.
Po Bożym Narodzeniu skończyła się delegacja ojca Erdélyiego. Wrócił niezadowolony, w jego wiecznym uśmiechu czaiła się niechęć. Zaczęli odmawiać nowennę na dobrą intencję, gdyż sprawa beatyfikacji „Białego Fiołka" na razie utknęła: Ojciec Paláncz przekazał mu z powrotem nowicjuszy. Przez jakiś czas widywali go jeszcze w klasztorze; potem zniknął, przeniesiono go do któregoś majątku ziemskiego na administratora. Jakby tych dwóch miesięcy wcale nie było, wszystko się zaczęło od nowa albo od miejsca; gdzie się przerwano: znowu musieli się dostosować do metod ojca Erdélyiego. Nie buntowali się, może nawet nie pragnęli, powrotu pogodnej atmosfery minionych dwóch miesięcy. Podobnie jak wszyscy, i on, Schulhoffer, uznał za naturalne, że ojciec Erdélyi tak a nie inaczej ich prowadzi. Jedno tylko wydarzenie upamiętniło ten okres: Feri Pázmány spakował swoje rzeczy, poprosił o zwolnienie z zakonu i zniknął bez pożegnania. Znowu zaczęły się duchowe rozmowy, znowu siadali przed milczącym, uśmiechniętym i wyciskającym z nich wyznania ojcem Erdélyim. Trafił tam także István Gregor i już po pierwszej rozmowie wyszedł zmieniony, złamany, udręczony – podobnie jak w dniu kiedy rozstawali się z wychowawcą. Wkrótce potem we trzech odwiedzili Dénesa Ballę w sanatorium dla gruźlików i tam właśnie ojciec Erdélyi wypowiedział owe pamiętne słowa: „Non omnia! Jeszcze nie widzisz, bracie!" Od tej pory choroba zaczęła się coraz bardziej rozwijać. Zrodził się wielki cierpiętnik. Teraz nie tylko dusza, ale i ciało znosiło męki. Nie tylko spojrzenie duszy próżno szukało świata, lecz także mgłą zasnute oczy. Gdy doszedł do tego momentu w swych rozmyślaniach, u Schulhoffera zrodziła się ta sama myśl, którą wypowiedział ojciec Sergiusz: trzeba wyjaśnić - bo to o wszystkim zadecyduje - czy István Gregor był bohaterem, czy ofiarą cierpienia.