This website is using cookies

We use cookies to ensure that we give you the best experience on our website. If you continue without changing your settings, we'll assume that you are happy to receive all cookies on this website. 

Jókai Mór: Złoty człowiek (Az aranyember in Polish)

Portre of Jókai Mór

Az aranyember (Hungarian)

A szigetrejövő idegeneket a család jelenlegi feje szokta fogadni, kit a többiek mind „apának” neveznek; a jövevények Deodát néven ismerik. Erőteljes testalkatú, szép, nemes arcvonású férfi, a negyvenes években. Ez szokta a cserealkut megkötni s az idegeneknek a telepet megmutogatni.
Odaérkeztünkkor Deoodát azzal a nyájas szívességgel fogadott bennünket, amivel régi jó ismerősök szoktak találkozni; természettudós barátom évenkinti rendes látogató volt itt.
Beszédünk tárgya volt a pomológia, oinológia, hortikultúra, botanika, entomológia, mikben Deodát mind alapos ismeretekkel látszott bírni. A kertmívelés, állattenyésztés dolgában a legelőhaladottabb álláspontot foglalta el. Én nem bírtam elrejteni efölötti csodálkozásomat. Hol tanulta ezeket?
– Az öregünktől! – felelt Deodát, kegyeletteljes főhajtással.
– Ki az?
– Majd meglátja ön, ha este összejövünk.
Akkor éppen almaszüret volt: az egész népség apraja s az asszonyféle a gyönyörű aranyszín, bőrbarna, karmazsinpiros gyümölcsök szedésével volt elfoglalva; mint ágyúgolyópiramidok a várlakok udvarain, úgy voltak a szép gyümölcsök felgarmadolva a zöld pázsiton. Vidám zsivaj hangzott az egész szigetben.
Mikor aztán az őszi nap leáldozott, a sziget orma felől csengettyűhang jelenté, hogy vége van a munkának. Arra aztán sietett mindenki a szedett gyümölcsöt, ami még hátra volt, kosaraiba rakni, s ketten belekapaszkodva, vitték azokat a tanya felé.
Mi is arra tartottunk Deodáttal, ahonnan a csengettyűszó hangzott.
Egy kis faépület tornyocskájában volt ez a csengettyű. Házat, tornyot, mind befutotta már a repkény, de a tornác oszlopain, mik képzelmes alakokat mutogattak, ki lehetett venni, hogy aki azt a házat építette, sok ábrándos vágyát, őrömét, gondolatát belefaraghatta ezekbe a fákba.
Ez előtt a kisház előtt volt egy kerek tér, s azon asztalok és lócák. Ide igyekezett mindenki a munka végezte után.
– Itt laknak az öregeink! – súgá Deodát.
Nemsokára előjöttek a házból. Szép pár volt.
A nő lehetett hatvanéves, a férj nyolcvan.
A szépapó azon jellemtartó arckifejezéssel bírt, mely még negyven év után is visszaemlékeztet valami rég látott képre. Én megdöbbentem tőle. Feje kopasz volt már, de kevés haja és bajusza alig látszott ősznek, és vonásaiban valami vasnyugalom tartá fenn a változatlanságot.
A mérsékletes élet, a jó kedély tartja el ily épen az arcvonásokat.
A szépanya tekintete pedig valóban vonzó látvány volt. Hajdani aranyhaja közé most már ezüst is szövődött, de szemei még most is egy hajadon szemei, és arca elpirul, midőn öregének csókja éri, miként egy menyasszonyé.
S mind a kettőnek arcán a boldogság sugárzik, midőn előttük látják az egész nagy családot; s egyenkint neveiken szólítva, sorba csókolják őket.
Ez az ő boldogságuk, ez az ő imádkozásuk, ez az ő hálaadásuk.
Csak azután került ránk a sor. Deodát, a légidősb fiú volt a legutolsó, kit az öregek megöleltek.
Velünk is kezet szorítottak mind a ketten, s azután meghívtak estebédjükhöz.
A szépanyó még most is fenntartja magának azt a hivatalt, hogy a konyhára ő ügyel fel, s ő tálal ily nagy családnak; hanem a szépapó a maga szabadságára hagy mindenkit, hogy azokkal, akiket legjobban szeret, az asztalok egyikénél helyet foglaljon, s ott étkezzék. Ő maga velünk ült le egy asztalhoz, meg Deodáttal; egy kis szöszke, göndör fürtű, angyalfejű leányka kéredzkedett fel az ölébe, akit Noéminek híttak, annak volt szabadalma a komoly beszédeket bámulva hallgatni, amiket mi folytattunk.
Mikor a szépapónak megmondták a nevemet, rám nézett sokáig, s arcát észrevehető pír futotta el.
Tudós barátom azt kérdé tőle, hogy talán hallotta is már valaha a nevemet. Az öreg hallgatott.
Deodát sietett megmondani, hogy az öreg negyven év óta nem olvasott semmit azokból, amik a világon történnek, egyedüli olvasmánya gazdasági, kertészeti könyvek.
Én tehát azon emberek szokása szerint, kik sokáig foglalkoztak azzal a hivatással, hogy amit maguk megtudtak, siessenek azonnal minél több emberrel tudatni, kaptam az alkalmon, hogy tudományomat kellő helyen értékesíthessem, s beszéltem neki a világban történtekről. Elmondtam neki a hazai eseményeket, hogyan lett Magyarország Ausztriával egy „és” szócska segélyével összekötve.
Nagy füstfelleget fújt pipájából; a füst azt mondta: „Az én szigetem nem tartozik oda!”
Beszéltem neki a terhekről, amik bennünket nyomnak. A füstfelleg azt mondta rá: „Az én szigetemen nem fizetnek adót!”
Elmondtam neki, mily óriási harcok folytak le azóta hazánkban és a széles világon.
A füstfelleg azt veté rá: „Mi nem harcolunk senki ellen.”
Éppen akkor nagy romlás volt nálunk a pénzpiacon; előkelő házak buktak rendre; azt is érthetővé igyekeztem előtte tenni.
Az ő füstgomolya azt felelte erre: „Lám, minálunk nincs pénz!”
Azután megmagyaráztam neki, minő keserves tusákat küzdenek most nálunk a pártok egymással; vallás, nemzetiség, hatalomvágy mennyi keserűséget okoz.
Az öreg kiverte pipájából a hamvat: „Nálunk nincs se püspök, se kortes, se miniszter”.
És végül elmondtam neki, hogy milyen hatalmas lesz egykor ez a mi országunk, ha ez mind valósul, amit óhajtunk.
…A kis Noémi elaludt szépapja ölében, azt be kellett vinni és lefektetni. Nagyobb dolog volt ez azoknál, amikről én beszéltem. Az alvó gyermek szépapja öléből szépanyjáéba vándorolt. Mikor a nő elhagyott bennünket, az öreg azt kérdé tőlem:
– Hol született ön?
Megmondtam neki.
– Mi az ön mestersége vagy hivatala?
Mondtam neki, hogy regényíró vagyok.
– Mi az?
– Az egy olyan ember, aki egy történetnek a végéből ki tudja találni annak a történetnek az összességét.
– No hát találja ön ki az én történetemet! – szól, megragadva kezemet. – Volt egyszer egy ember, aki odahagyta a világot, amelyben bámulták, és csinált magának egy másik világot, ahol szeretik.
– Szabad a nevét kérdenem?
Az aggastyán e szóra egy fejjel magasabbra látszott kiegyenesedni; reszkető kezét fölemelte, és fejemre tevé. Énnekem e percben úgy tetszett, mintha valaha, régen, régen, már lett volna egyszer ez a kéz az én fejemre téve, mikor azt még gyermeki lenhaj födte, s láttam volna ezt az arcot valahol.
A kérdésre pedig ezt felelé:
– Az én nevem a „Senki!”
Azzal megfordult, nem szólt többet, bement a lakába, és egész ottlétünk alatt nem jött elő.

Ez a senki szigetének a jelen állapotja.
A két országtól adott szabadalom, mely e folt földecskét minden határon kívül létezni engedi, még ötven évig tart.
S ötven év alatt – ki tudja, mi lesz a világból?! 



Złoty człowiek (Polish)

Minęło już czterdzieści lat od chwili zniknięcia Timara. Ja sam uczyłem się abecadła, kiedy zaprowadzono nas na pogrzeb tego wielkiego pana, o którym później mówiano, że podobno wcale nie umarł, tylko się ukrył; powszechnie wierzono, że Timar jeszcze żyje i że kiedyś się zjawi. Może groźby Athalie wywołały te pogłoski. W każdym razie opinia publiczna mocno w to wierzyła.
Widzę jeszcze przed oczyma twarz cudownie pięknej pani, którą podziwiałem co niedziela z galeryjki przy organach. Siedziała zawsze na jednej z ławek w pobliżu ambony: była olśniewająca i dziwnie łagodna.
Pamiętam, jak całym miastem wstrząsnęła wiadomość, kiedy chciała ją zamordować dama do Towarzystwa; jakaż to była olbrzymia sensacja!
Widziałem także, jak skazaną na śmierć morderczynię wieziono otwartym wozem na miejsce stracenia; mówiono, że jej zetną głowę. Miała na sobie szare okrycie z czarnymi wstążkami. Była odwrócona twarzą do woźnicy, a naprzeciwko niej siedział pop z krucyfiksem w ręku. Przekupki na placu przeklinały ją i pluły na przejeżdżający wóz; ona zaś zimno spoglądała przed siebie i na nic nie zwracała uwagi.
Ludzie rzucili się za wozem, gromady dzieci pędziły, by zobaczyć krwawe widowisko, gdy ta piękna głowa potoczy się spod topora. Patrzyłem na to spoza zamkniętego okna, struchlały. Ach! Co by się stało, gdyby na mnie rzuciła okiem!
W godzinę później tłum ludzi wrócił z pomrukiem. Panowało niezadowolenie, że piękna kobieta została ułaskawiona. Zaprowadzano ją na szafot i tam zawiadomiono o zmianie wyroku.
Mówiono, że gdy pop po odczytaniu aktu łaski podniósł krucyfiks do jej ust, wściekła kobieta zamiast go ucałować wpiła zęby w święty znak, zostawiając ślady na obliczu Zbawiciela.
Później przez długie lata widywałem jeszcze w kościele tamtą piękną bladą damę; miała teraz czerwoną bliznę na czołe; z roku na rak twarz jej była bielsza i smutniejsza.
Róźne rzeczy o niej opowiadano; dzieci słyszały te gadki w domu, a potem powtarzały je w szkole między sobą.
Potem czas zatarł te wspomnienia w mej pamięci.
Przed kilku laty pewien stary mój przyjaciel, uczony przyrodnik, zbieracz roślin i owadów, znany nie tylko u nas, ale w całym naukowym świecie, opowiadał mi o przedziwnych połaciach ziemi, które się znajdują na pograniczu turecko-węgierskim. Nie należą do żadnego z tych krajów, nie stanowią więc niczyjej własności. Ziemie owe to raj dla zapalonego badacza przyrody, gdyź znaleźć tam można najrzadsze okazy flory i fauny. Mój stary przyjaciel ma zwyczaj co roku odwiedzać te wyspy na Dunaju i spędza tam cale tygodnie prowadząc namiętne poszukiwania.
Pewnej jesieni namówił mnie, żebym i ja się z nim wybrał. Jestem w tej dziedzinie zapalonym amatorem. Miałem wolny czas, pojechaliśmy więc razem.
Odwiedziliśmy „niczyją wyspę".
Mój uczony przyjaciel znał to miejsce od dwudziestu pięciu lat; było wówczas prawie zupełnie dzikie.
Teraz, nie licząc otaczających trzcin, które wciąż zasłaniają wyspę od zewnątrz, stanowi ona wzorowe gospodarstwo rolne. Brzegi ujęte są w umocnione nasypy, dzięki którym wyspie nie grożą powodzie, a pola poprzecinane są kanałami, do których poruszane przez konia urządzenie przelewa wodę.
Gdy zamiłowany ogrodnik zobaczy to miejsce, nie może się z nim rozstać. Po drzewach owocowych, ozdobnych kwiatach i pożytecznych roślinach widać jakieś rajskie błogosławieństwa. Każdy skrawek ziemi albo przynosi korzyść, albo raduje oczy. Tytoń, który tu rośnie, jest najbardziej aromatyczny i po umiejętnym przyrządzeniu stanowi doskonały towar. Pasieka wygląda z daleka jak miasteczka zbudowane dla liliputów, stoją tam różnego kształtu chatlii i piętrowe domy. W podzielonym na wiele części lesie żyją najrzadsze gatunki szlachetnego ptactwa, przedmiot zazdrości każdego miłośnika kur: wspaniałe houdamy z egretami na czubku głowy, śnieżnobiałe kochinchiny, diabelsko piękne creve-coeur'y z podwójnymi grzebieniami, prince-Alberty o sowim upierzeniu; dalej całe stada srebrzystych indyków, złocistych i białych pawi, a na sztucznym stawie goniące się pstre kaczki, gęsi i rzadkie okazy łabędzi. Na bujnych łąkach pasą się rasowe krowy, kozy-angory i lamy o długiej lśniącej czarnej sierści.
Wygląd całej wyspy świadczy o tym, że mieszka tu wielki pan, lubiący przepych.
Ten wielki pan nie ma jednak nigdy grosza. Na wyspie nie znany jest pieniądz.
Ci, którzy potrzebują produktów z wyspy, wiedzą, co w zamian przywieźć jej mieszkańcom i tego im dostarczają: zboża, tkanin na ubrania, narzędzi, farbowanej przędzy.
Mój uczony przyjaciel zwykł przywozić nasiona nowości ogrodniczych lub jaja nowych gatunków ptactwa domowego, otrzymując za to rzadkie owady i suszone rośliny, które z kolei odstępował zagranicznym muzeom i zbiorom przyrodniczym, w uczciwy sposób na tym zarabiając; nauka bowiem nie tylko jest namiętnością, ale także środkiem utrzymania.
Najprzyjemniej zdumiało mnie na wyspie, że mieszkańcy jej mówią po węgiersku, co w tych dzielnicach nadgranicznych jest rzadkością.
Wyspę zamieszkuje jedna tylko rodzina, toteż ludzie noszą tam wyłącznie imiona. Sześciu synów pierwszego kolonizatora sprowadziło sobie żony z okolicy, i w tej chwili liczba wnuków i prawnuków dochodzi już do czterdziestu.
Wszystkich utrzymuje wyspa i nikt tam nie wie, co znaczy brak. Mają nawet nadmiar.
Każdy zna jakieś rzemiosło i nawet gdyby ich było dwa razy tyle, potrafią utrzymać się ze swej pracy.
Pradziadek i prababka uczą swych potomków pracować - jedno chłopców, drugie dziewczęta.
Mężczyźni uczą się ogrodnictwa, garncarstwa lub ciesielstwa; uprawiają tytoń i hodują bydło; stają się stolarzami lub młynarzami. Kobiety malują i tkają tureckie dywany, haftują, robią koronki, zajmu;ą s:ę pasieką, robią sery i tłoczą wodę różaną. Każda praca tak postępuje, że nikomu nie trzeba wyznaczać, ca ma robić. Każdy wie, co do niego należy, pracuje bez wciągania się i wykonana praca przynosi mu radość.
Długi rząd domków daje schronienie coraz liczniejszym rodzinom. Każdy dom budowany jest wspólnymi siłami, a starzy troszczą się o młode pary.
Przybywających gości zwykł przyjmować jako głowa rodziny człowiek, którego wszyscy nazywają „ojcem"; przybysze znają go pod imieniem Deodat. Jest ta mężczlyzna w sile wieku, doskonale zbudowany, o pięknych szlachetnych rysach twarzy. On to zawiera transakcje wymienne z kupcami i oprowadza gości pa wyspie.
Kiedy zjawiliśmy się, Deodat przyjął nas z wylewną serdecznością, z jaką się wita dawnych dobrych znajomych; mój przyjaciel przyrodnik był tu corocznym gościem.
Tematem naszych rozmów była pomologia, omologia, ogrodnictwo, botanika i entomologia, przy czym okazało się, że Deodat posiada obszerne wiadomości o tych naukach. W zagadnieniach rolnych i hodowlanych zajmował jak najbardziej postępowe stanowisko. Nie mogłem ukryć zdumienia. Gdzie się tego wszystkiego nauczył?
- Od Najstarszego! - odparł Deodat, skłaniając głowę ruchem pełnym szacunku.
- Kto to jest?
- Sam pan zobaczy, gdy się wieczorem zejdziemy.
Była właśnie pora zbioru jabłek: cała dzieciarnia wyspy i kobiety zajęte były w sadzie zbieraniem wspaniałych złociestych, brunatnych i karmazynowych omoców; składano je w olbrzymie stosy na zielonej murawie, niby piramidy kul armatnich na zamkowych dziedzińcach. Wesoły gwar rozlegał się na całej wyspie.
O zachodzie słońca zadźwięczał z głębi wyspy dzwon oznajmiający zakończenie pracy. Wszyscy śpiesznie wsypali zebrane owoce do koszów i dzwigając je parami, nieśli plon w stronę domostw.
My także pospieszyliśmy z Deodatem w stronę, skąd dochodziła dzwonienie.
Dzwon znajdował się w wieżyczce stojącego na uboczu drewnianego domu. Cały budynek i wieża obrośnięte były pnączami, ale można było poznać, że słupy podtrzymujące ganek przedstawiały jakieś fantastyczne postacie. Widocznie ten, który zbudował dom, wyrzeźbił na nim wszystkie swoje marzenia, radości i nadzięje.
Na półokrągłym placyku przed domem stały ławy i stoły. Tu spieszyli wszyscy po pracy.
- Tu mieszkają nasi staruszkowie.
Po chwili ujrzałem ich. Była ta piękna para. Kobieta mogła mieć około sześćdziesięciu lat, mężczyzna z osiemdziesiąt. Piękny starzec miał tak charakterystyczne rysy twarzy, że nawet po czterdziestu latach przypominał mi jakąś ongiś widzianą twarz. Zdumiało mnie to. Był prawie zupełnie łysy, ale ani resztki włosów, ani wąsy nie robiły wrażenia siwych; w rysach jego jakiś żelazny spokój stanowił o ich niezmienności. Umiarkowane życie i pogodny humor są warunkiem zachowania takich nienaruszonych rysów.
Postać prababki zaś była prawdziwie pociągającym zjawiskiem. W ongiś złote jej włosy wplotły się teraz srebrne nitki, ale oczy były takie jak dawniej, a policzki zalał dziewczęcy rumieniec, gdy usta starca dotknęły jej czoła.
Z obu twarzy promieniało szczęście, gdy spoglądali na swą wielką rodzinę; kolejno wołali każdego po imieniu i całowali podchodzących.
Oto ich szczęście, ich modlitwa, ich dziękczynienie.
Na samym końcu przyszłą kolej i na nas. Deodat, najstarszy syn, był ostatnim, którego starzy uściskali.
Potem podali nam ręce, zapraszając na wieczerzę.
Prababka do dnia dzisiejszego dogląda kuchni i dba o nakarmienie całej licznej rodziny; pradziadek jednak pozostawia wszystkim swobodę i każdy może zasiąść do stołu z tymi, których najbardziej lubi. On sam usiadł przy nas wraz z Deodatem. Mała dziewczynka ze złotymi loczkami wdrapała mu się na kolana; miała na imię Noemi i pozwolono jej słuchać poważnej rozmowy, jaką prowadziliśmy.
Kiedy starzec usłyszał moje nazwisko, długo mi się przyglądał i na jego twarzy ukazał się rumieniec.
Przyjaciel mój spytał, czy może słyszał już kiedy o mnie. Starzec jednak milczał.
Deodat spiesznie wyjaśnił, że ojciec od czterdziestu lat nie czytało niczym, co się dzieje na świecie; jego jedyną lekturą są książki rolnicze i ogrodnicze.
Zgodnie ze zwyczajem ludzi, których fachem jest dzielenie się z innymi posiadanymi wiadomościami, skorzystałem ze sposobności, aby w odpowiedni sposób zdyskontować swoje informacje; zacząłem mówić o wydarzeniach na świecie.
Opowiedziałem o tym, jak Węgry zostały połączone z Austrią jednym małym słóweczkiem „i".
Wydmuchiwał kłęby dymu z fajki. Spoza tej zasłony odpowiedział:
- Moja wyspa nie należy do nich.
Mówiłem o ciężarach, jakimi nas gnębią.
Kłąb dymu odpowiedział:
- Na mojej wyspie podatki są nieznane.
Mówiłem o strasznych walkach, jakie się toczyły w naszym kraju i na całym świecie.
Spoza dymu usłyszałem:
- My z nikim nie walczymy!
W tym okresie właśnie przeżywaliśmy wielki kryzys finansowy; jedne po drugich bankrutowały stare firmy; starałem się i to wytłumaczyć.
Odpowiedział:
- No i cóż, u nas nie ma pieniędzy!
Wyjaśniałem dalej, jak zacięte walki toczą teraz z sobą partie polityczne, ile komplikacyj powstaje z powodu zagadnień religijnych i narodowościowych albo z żądzy władzy.
Stary wysypał popiół z fajki:
- U nas nie ma ani biskupów, ani posłów, ani ministrów:
Wreszcie powiedziałem i o tym, jak potężnym stanie się kiedyś nasz kraj, kiedy urzeczywistni się wszystko, czego pragniemy.
...Mała Noemi usnęła na kolanach pradziadka, trzeba ją było zabrać i położyć do łóżka. Była to sprawa dużo ważniejsza od tych, które poruszałem. Śpiące maleństwo z objęć starca przeszło na ręce prababki. Kiedy zostaliśmy sami, patriarcha zwrócił się do mnie:
- Gdzie się pan urodził?
Powiedziałem mu.
- Czym się pan zajmuje?
Odrzekłem, że jestem powieściopisarzem.
- Co to jest?
- To człowiek, który znając koniec jakiejś historii, potrafi odgadnąć cały jej początek.
- No, to niech pan i moją historię odgadnie! - rzekł chwytając mnie za rękę. - Był kiedyś człowiek, który porzucił świat, gdzie był podziwiany, i stworzył sobie inny, gdzie go kochają.
- Czy wolno spytać o pańskie nazwiska?
Starzec wyprostował się i stał się jakby wyższy; podniósł drżącą dłoń i położył ją na mej głowie. W tej chwili miałem wrażenie, jakby kiedyś, bardzo dawno, ta sama ręka spoczywała na mej głowie... kiedy bylem matym lnianowłosym chłopcem. Tę twarz jakbym też już kiedyś widział...
Na moje pytanie odpowiedział:
- Nazywam się „Nikt!"
Odwrócił się, nie wyrzekł już ani słowa, wszedł do domu i przed odjazdem już go nie zobaczyłem.

***

Tak obecnie wygląda wyspa.
Przywileje, nadane przez oba sąsiadujące państwa, pozwalają temu skrawkowi ziemi istnieć poza zasięgiem wszelkiej władzy - przez pięćdziesiąt lat jeszcze.
Kto zaś wie, jak za lat pięćdziesiąt będzie wyglądał świat?



Source of the quotationZłoty człowiek, 534-540, Czytelni, Varsó, 1959

minimap